Onzekerheid in sector wakkert geloof in complottheorieën aan

'Gek is het niet gezien de onzekerheid bij agrariërs', zegt complotspecialist en hoofddocent Jelle van Buuren van de Universiteit Leiden. 'Onzekerheid is een voedingsbodem voor dit soort theorieën.' Zorgelijk is het wel, vindt senior klimaatadviseur Bart Verheggen van het KNMI. 'Je kunt over beleid discussiëren, maar als je niet uitgaat van wetenschappelijke feiten, sla je de grond weg onder betere besluitvorming.'

Een ander bericht. 'De rechtgetrokken vliegpatronen in de, tot nog toe, blauwe lucht laten zien dat boven Brabant de eerste wolken voor vandaag alweer gezaaid zijn.' En nog eentje: 'Alles slopen ze, dijken met gaten, gigaveel dammen weggehaald, sluizen verkeerd om ingezet, geknoei met het grondwaterpeil. Ook cloud seeding door windmolens om een probleem te veroorzaken dat ze klimaatverandering noemen. Zodat de boeren niet meer rendabel kunnen zijn en de voedselvoorziening gesaboteerd wordt.'

Wie wat rondspeurt op sociale media, komt al gauw dit soort reacties tegen op nieuws over landbouw en klimaat. Cloud seeding, geo-engineering, chemtrails, Haarp. Het is een heel vocabulaire dat wordt gebezigd door mensen die al dan niet onder eigen naam actief zijn op sociale media als Facebook en X. De combinatie met beproefde complotstokpaardjes als Agenda 2030 en het World Economic Forum (WEF) is vaak niet ver weg.

KNMI-klimaatadviseur Verheggen herkent de berichten. Bij het meteorologisch instituut komen veel publieksvragen binnen over het manipuleren van het weer. 'Dergelijke theorieën bestaan al heel lang, maar het aantal vragen hierover neemt beduidend toe. Al zijn het niet zozeer vragen, maar meer stellingnames en verkapte beschuldigingen. Waarom het KNMI niet zegt hoe het zit en waarom wij deze theorieën niet ondersteunen. Dat lijkt me echter vrij evident.'

Grenzen aan wat kan

Volgens Verheggen zijn er totaal geen aanwijzingen dat het weer met opzet wordt gemanipuleerd. Al klopt het dat er bijvoorbeeld in Dubai en China technieken zijn toegepast om op lokale schaal wolken wel of juist niet water te laten vallen. 'Maar daar zitten grenzen aan. Sowieso heb je wolken nodig waar genoeg vloeibaar water in zit. In Nederland is het verboden, dus gebeurt het niet.'

Daarnaast is het onmogelijk om de hoeveelheden regen op te wekken zoals die de laatste maanden zijn gevallen, stelt Verheggen. 'Als je dat gelooft, overschat je echt wat mensen kunnen. Bovendien, als je logisch gaat nadenken, waarom zouden mensen dat überhaupt doen? Daar heeft toch niemand belang bij?'

Dat laatste wordt door complotdenkers betwist. Dat blijkt wel uit de gesprekken met diverse mensen die recent reageerden op verhalen over het weer. Een van hen trekt de rol van de wetenschap in twijfel. 'Waar liggen hun financiële belangen? Wie zijn hun opdrachtgevers? Welke bedrijven hebben ze?', zegt Linda*. 'Als je volgt wat er wereldwijd met boeren gebeurt en alle belangen die landbouw bedrijven moeilijk dan wel makkelijk maken, zie je een ontwikkeling. En die is heel zorgelijk.'

Gedeelde visie nodig

Juist dat wantrouwen in de wetenschap is zorgelijk, vindt Verheggen. 'Buitengewoon zelfs. Je ziet het sinds corona steeds meer en historisch gezien ook in andere onzekere tijden, zoals tijdens de pestepidemie. Je kunt nooit helemaal bewijzen dat iets niet waar is. Dat is het gat waar complotdenkers in vallen. 'Ze' hebben ergens diepere bedoelingen mee, is de gedachte. Maar we kunnen de uitdagingen in de maatschappij het beste aan als we in ieder geval een gedeelde visie op de werkelijkheid hebben.'

Van Buuren van Universiteit Leiden zegt dat onzekerheid een voedingsbodem voor complottheorieën is. 'Het is een menselijke behoefte om enigszins grip of controle op het leven te hebben. Als onzekerheid toeneemt en deze onvoldoende wordt weggenomen door instituties, gaan mensen op zoek naar andere verklaringen. Naar een 'schuldige', iemand die verantwoordelijk gehouden kan worden.'

Uit onderzoek blijkt dat dit idee aan kracht wint als er in de beleving van mensen essentiële belangen en waarden op het spel staan. 'Het verliezen van je bedrijf is zo'n belang. Bij boeren gaat dat om identiteit, familiewortels en een manier van leven', legt Van Buuren uit.

Zondebok weg, probleem weg

Het helpt als emoties en woede dan kunnen worden gericht op een zondebok. Tegelijk draagt dit volgens Van Buuren de belofte van een relatief eenvoudige oplossing: is de zondebok weg, dan is het probleem ook opgelost. 'Het helpt ook om niet te hoeven kijken naar, soms pijnlijke, andere oorzaken. Want misschien moet er op termijn wel iets veranderen aan hoe we in Nederland de sector hebben georganiseerd.'

Bij het ontstaan van complottheorieën vindt vaak vermenging van feiten en fictie plaats, stelt de universitair hoofddocent. In het geval van weermanipulatie is dat ook het geval. 'Dat er her en der mee wordt geëxperimenteerd, wil niet zeggen dat dit nu ook in Nederland aan de hand is. En dat hier kwaadwillende actoren achter zitten met de intentie om boeren kapot te maken. Maar zulke verhalen zijn wel aantrekkelijk als je toch al een diep wantrouwen koestert jegens instituties.'

Wie er belang bij heeft dat zulke verhalen ontstaan, is volgens Van Buuren moeilijk te zeggen. Soms worden complotverhalen bewust in de markt gezet door mensen die er economisch of politiek baat bij hebben. In het geval van de landbouwsector zouden dat volgens hem mensen kunnen zijn die belang hebben bij een status quo.

'Maar voor een individuele boer hoeft er niet zo'n groot strategisch belang achter te zitten. Hij zoekt een verklaring voor een onwenselijke situatie. En tegenwoordig kunnen berichten razendsnel worden verspreid naar een groot publiek. Zo kan circulariteit ontstaan; het verhaal wordt steeds doorverteld en op een zeker moment hoor je het van zoveel kanten, dat het aan geloofwaardigheid wint.'

Wijdverbreid zijn complottheorieën overigens niet vaak, zegt Van Buuren. 'Binnen een deel van de bevolking wel, daarbuiten niet.'

Instituties ondergraven

Hoewel soms stevig van toon, worden de berichten richting KNMI over weermanipulatie nooit echt bedreigend, laat Verheggen weten. Volgens Van Buuren bestaat de zorg wel dat complotdenkers op de lange termijn de instituties kunnen ondergraven. 'Zeker als veel mensen deze gedachten aanhangen. Maar het is moeilijk aan te geven of en wanneer zo'n breekpunt wordt bereikt.'

Aandacht hebben voor de reële zorgen, boosheid en grieven die leven bij mensen die zich wenden tot complottheorieën is volgens de complotexpert belangrijk. Zonder hen te veroordelen. 'Het gaat erom te snappen hoe belangrijk het is voor mensen om grip op hun leven en een toekomstperspectief te hebben. Dat ze gewaardeerd, gezien en gehoord worden. Ga niet de strijd aan, het staat mensen vrij om te denken wat ze willen. Velen die in complotten geloven, draaien ook gewoon mee in de maatschappij.'

Van Buuren vindt wel dat instituties het vertrouwen bij boeren terug gaan winnen. 'Het is een kardinale fout van de politiek geweest om steeds te suggereren dat het wel los zou lopen met die regels uit Brussel. Ik snap goed dat boeren er horendol van worden dat ze steeds met andere regels worden geconfronteerd en dure leningen moeten aangaan. Dat ze zo ongeveer volledig verantwoordelijk worden gehouden voor zaken als stikstof, terwijl andere vervuilers ogenschijnlijk uit de wind worden gehouden.'