Retail haalt banden met boer aan

Politieke keuzes en klimaatverandering zorgen ervoor dat de landbouwproductie afneemt of onzekerder wordt. Boeren stoppen, de veestapel krimpt en teelten lijden onder droogte of extreme regenval. Supermarktketens bereiden zich daarop voor, zegt Martijn Rol, sectormanager Food bij Rabobank.

'Het leidt onherroepelijk tot druk op het aanbod. Grip op grondstoffen wordt daardoor steeds belangrijker. 'Battle of the sources' noemen ze dat. Je ziet het in koffie en cacao die van ver komen, maar ook dichter bij huis. De productie van varkensvlees staat onder druk. Ik hoor ook dat er al zuivel in Frankrijk wordt ingekocht.'

Rol ziet steeds intensievere samenwerkingen van boer tot bord ontstaan. Retailers nemen hierin meer en meer de regie. 'Supermarkten willen zekerheid van levering van hun versproducten, 24 uur per dag, zeven dagen per week, het hele jaar door. We zien dit terug in agf, maar ook in vlees en zuivel. We noemen dit ook wel vraaggestuurde ketens waarin de supermarkt stuurt, tot de wijze van agrarische productie aan toe.'

De samenwerking tussen supermarktketen en leverancier gaat soms ver. Edeka, een Duitse retailgroep met 11.500 supermarkten en een jaaromzet van circa 70 miljard euro, maakte begin februari de overname van de zuivelfabriek Uckermärker Milch in het Oost-Duitse Prenzlau bekend. Volgens Edeka is de overname bedoeld om de levering van onder meer wrongel, boter, kwark, karnemelk en melkpoeder te garanderen.

Een ander voorbeeld is dat van het eveneens Duitse Rewe (3.300 winkels), dat met vleesconcern Tönnies en varkenshouders een pact sloot voor prijsafspraken en aankoopgaranties. De deal geeft boeren een gelijkwaardige rol aan de onderhandelingstafel.

Laurens Sloot, hoogleraar Ondernemerschap in de detailhandel aan de Rijksuniversiteit Groningen, ziet ook in Nederland veel langetermijnsamenwerkingen tussen retailers en ketenpartijen. Boeren profiteren van deze ontwikkeling. Als voorbeeld noemt hij de samenwerking tussen Albert Heijn en Royal A-ware. 'Als een boer weet dat hij voor tien jaar zuivel kan leveren, wordt het makkelijker om financiering te krijgen voor verduurzamingsstappen.'

Bancaire activiteiten

Sloot gelooft niet dat retailers graag zelf in de financiering van landbouwbedrijven stappen, bijvoorbeeld bij grondaankoop. 'Het is niet de kern van een retailbedrijf om kapitaal lang vast te zetten. Al zijn er retailers met bancaire activiteiten. De Tesco Bank was in het verleden de nummer 4 bank van Groot-Brittannië. Maar dat was meer als consumentenbank, niet als financieringsbank.'

De hoogleraar gelooft in de Nederlandse manier van langetermijnafspraken. De zekerheid die dit geeft aan ketenpartijen is belangrijk, stelt hij. Retailers houden van zekerheid. 'Supermarktvastgoed koop je ook voor decennia. Ondernemen is geen Wilde Westen-cowboygebeuren. Als jij 200 hectare akkerbouwgrond hebt en je kunt een deal sluiten voor de lange termijn, is dat gewoon goed ondernemerschap.'

De vraag speelt op of door de intensievere samenwerking de zelfstandigheid van teler of boer in het geding komt. Dat hoeft niet per se het geval te zijn, zegt Rabobank-sectormanager Rol. 'Als ondernemer bepaal je zelf of je deelneemt. De vrije markt biedt het voordeel dat je profiteert van hogere prijzen bij schaarste. De dalen in de markt moet je dan wel zelf kunnen opvangen. Ketensamenwerkingen bieden voor de supermarkten naar de consumenten toe een beter verhaal over de oorsprong van producten.'

Rust bij boeren en tuinders

Volgens hoogleraar Sloot zorgt zo'n samenwerking ook voor rust, waardoor ondernemers zich kunnen focussen op het verbeteren van hun bedrijf. 'Zoals investeren in een emissiearme stal. Als je je zorgen maakt over de afzet van morgen, heb je die rust niet. Dan ben je met heel andere dingen bezig.'

Supermarkten werken bij voorkeur met grote partijen die een breed assortiment en alle diensten in huis hebben. Voor een individuele teler is het moeilijk om daartussen te komen. 'Supermarkten lopen dan meer risico. De teler kan ermee stoppen. En ze hebben groentesnijders en -verpakkers nodig. Voor één teler is dat moeilijk te managen, die is vaak niet flexibel genoeg', geeft Rol aan.

De invoering van het Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD), waarbij ketenpartners hun duurzaamheidsprestaties rapporteren, zal deze ontwikkeling verder versterken, verwacht Rol. Frietproducent McCain werkt al met een dergelijk programma voor aardappeltelers. Agrariërs ontvangen daarvoor een plus op de prijs en kunnen bij Rabobank rekenen op een scherpere rente. 'Zowel een McCain als de supermarkt heeft daar zelf ook baat bij. Voor de lange termijn is een duurzamere landbouw beter voor de bodem en de opbrengst daarvan.'

Te grote opgave voor mkb's

De opgave voor verduurzaming in de voedselketen is groot, te groot voor mkb's, stelt Rol. Hij wijst op uitdagingen als het terugdringen van ontbossing en (kunst)mestgebruik. Die opgaven worden volgens hem te veel bij de boeren neergelegd. 'Vanuit Rabobank werken we met ketenpartners aan een 'true value'-aanpak, waarbij we streven naar een uniforme taal voor het verwaarden van verduurzaming. Dat moet een standaard worden in de keten, maar zo ver zijn we nog niet.'

Supermarkten kunnen de kosten van verduurzaming ook niet alleen dragen, zegt Rol. 'Het rendement ligt daar op 3 à 4 procent en daar moeten ze alles van doen. Retailers zijn heel goed in logistiek, maar krijgen ook steeds meer taken op hun bord. Uitgangspunt is dat iedereen in de keten een beetje meer betaald. Ook consumenten. Als we dat niet doen, gaan we naar een sanering van boerenbedrijven en verdere consolidatie.'

Een ontwikkeling is dat supermarkten samen met agrarische leveranciers duurzame concepten in de markt zetten. Lidl is daar volgens Rol een mooi voorbeeld van. 'Die is sterk in biologisch vlees en de Kipster-eieren zijn door deze discounter echt op weg geholpen.'

Ondersteuning eiwittransitie

Samen met Foodvalley en de provincies ondersteunt Rabobank de teelt van vlinderbloemige gewassen als onderdeel van de eiwittransitie. Een vrucht van deze samenwerking is de recente introductie bij Jumbo van een lijn plantaardige alternatieven voor yoghurt op basis van Nederlandse soja. Deze worden geproduceerd door de Nieuwe Melkboer, een initiatief van de akkerbouwers Tom en Bart Grobben. Deze producten liggen inmiddels in driehonderd supermarkten.

'We verbinden daarbij de retailer aan de boeren en bouwen letterlijk nieuwe ketens. De soja-alternatieven voor yoghurt die Jumbo recent introduceerde zijn daar een voorbeeld van. Dat zijn mooie producten, niches die anders niet bij de consument terechtkomen. Het gaat niet de hele sector veranderen, maar als tien tot twintig boeren daar een goed verdienmodel uit halen is dat al mooi. Het is niet of-of, maar en-en', legt Rol uit.

De lancering bij Jumbo smaakt naar meer, zegt algemeen directeur Marjolein Brasz van Foodvalley. 'Onze innovatieve vorm van ketensamenwerking is gebaseerd op drie uitgangspunten: boer en voedselaanbieder bij elkaar brengen, optimale partnerships en een eerlijke waarde voor alle ketenpartners. En dat het lekker en gezond is. Vier dus, eigenlijk. Deze samenwerking laat zien dat het kan, we gaan dit jaar voor meer plantaardige eiwitdeals zoals deze.'

Landbouwgrond koesteren

Sloot waardeert het model zoals Albert Heijn (AH) hanteert met het Beter voor-programma. Het zou volgens hem verstandig zijn als meer supermarkten zo zouden werken. 'Ook in het kader van voedselzekerheid. We leven in een geopolitiek onzekere wereld. Landbouwgrond moeten we koesteren, we leven niet langer in een wereld waarin alles rustig verloopt. Daarom zouden de afspraken die AH maakt met een paar honderd boeren ook moeten worden gemaakt met internationale retailers als Edeka of Carrefour. We moeten meer Europees gaan denken, ook qua samenwerking.'

Bovendien zul je met aangescherpte klimaat- en natuurdoelstellingen stappen moeten maken, constateert Sloot. 'In de keten gaat dat makkelijker met afspraken over afzet.'

Zoveel mogelijk grip op ketens

AH, dat 50 procent van zijn groente en fruit uit Nederland haalt, geeft aan 'zoveel mogelijk grip' te willen op de ketens. 'Vooral voor onze eigen merkproducten maken we afspraken binnen de hele keten. We hebben een stem in elk stapje dat een product aflegt naar onze winkel', laat woordvoerder Pauline van den Brandhof van de supermarktketen weten.

Het is voor AH belangrijk om boeren, telers en andere leveranciers persoonlijk te kennen, vervolgt de woordvoerder. 'Of ze nu om de hoek wonen of aan de andere kant van de wereld. Samen zetten we stappen op het gebied van duurzaamheid. Voor onze?versketens?doen we dit met het meerjarenprogramma Beter voor Natuur & Boer.'

Via dat programma werkt AH nauw samen met Nederlandse boeren en telers. Volgens Van den Brandhof is die directe samenwerking uniek. 'Samen investeren we in kwaliteit, innovatie, dierenwelzijn, klimaat en biodiversiteit. Vaak al generatieslang. Op die manier werken we met elkaar aan het verduurzamen van onze voedselketen.'

Financiële bijdragen niet duidelijker

De supermarktketen ondersteunt agrariërs binnen Beter voor Natuur & Boer onder andere door 'een gezonde prijs voor elke boer en teler, in elk seizoen', stelt de woordvoerder. Van den Brandhof gaat niet verder in op vragen over op welke manier AH investeert in de genoemde thema's. Of de retailer bijvoorbeeld weleens garant staat wanneer boeren moeten investeren of rechtstreeks financiert, is niet duidelijk.

Ook Jumbo beantwoordt geen vragen over financiële bijdragen aan keteninitiatieven met agrarisch ondernemers. Woordvoerder Eunice Koekkoek verwijst naar informatie op de website van het bedrijf over duurzame ketens. Daar verhaalt Jumbo onder meer over het Tuurlijk-programma voor de verduurzaming van het kaasaanbod. Voor rundvlees is er het Rund op z'n Best-programma. 'Door deze samenwerkingen zorgen we ervoor dat ook de boeren die nu nog achterlopen kunnen meedoen in deze transitie.'

In Amerika gaan ketens een stap verder

Zo investeert het moederbedrijf van Albert Heijn, Ahold Delhaize, daar wel rechtstreeks in duurzame landbouw. Met een grote voedselproducent als General Mills – bekend van onder meer Cheerios-ontbijtgranen – is een samenwerking gestart om regeneratieve landbouw te bevorderen. De ambitie van het voedingsbedrijf is om samen met lokale partners tegen het einde van dit jaar 28.000 hectare landbouwgrond in het Amerikaanse Kansas en Canadese Saskatchewan in het programma onder te brengen.

Ahold Delhaize startte eenzelfde samenwerking met de Amerikaanse supermarktgigant Walmart. Hierbij gaat het om 243.000 hectare in de zeven Amerikaanse staten in de noordelijke en zuidelijke Great Plains: North en South Dakota, Nebraska, Kansas, Oklahoma, Colorado en Minnesota.

Ook andere grote afnemers van landbouwproducten stappen in de regeneratieve landbouw. Kellanova, het moederbedrijf van onder meer Kellogg's-cornflakes en Pringles-chips, werkt daarin samen met graanboeren in de staat North Carolina. Grote retailers als Costco en Aldi voeren ook eigen verduurzamingsprogramma's in de Verenigde Staten.

Logische verklaring

Retailhoogleraar Laurens Sloot zegt dat er een logische verklaring is voor waarom de projecten in de Verenigde Staten grootschaliger zijn. 'In Nederland is landbouwgrond een factor tien duurder dan in Amerika of Canada.'

Een gegeven is ook dat retailers in de verduurzaming van de voedselketen harder lopen dan de politiek. In dat kader was de actie van het Britse Tesco opvallend. Die deed vorige week een oproep aan de Labour-regering van het land om eindelijk met een duidelijke toekomstvisie voor de landbouw te komen. 'Het gebrek aan duidelijkheid tast het vertrouwen van boeren aan en weerhoudt ze ervan te investeren in verduurzaming', aldus de Britse marktleider.