Bij regeneratieve landbouw draait alles om de symbiose

Volgens expert Dietmar Näser mag een boer die deze maatregelen neemt, zichzelf een regeneratieve ondernemer noemen. Näser geeft al meer dan vijftien jaar door heel Europa praktijkgerichte cursussen over regeneratieve landbouw en schreef het boek 'Regenerative Landwirtschaft'.

Het begrip 'regeneratieve landbouw' roept vaak vragen op onder boeren en telers. Wat kan ik ermee, waarom zou ik eraan beginnen en waar moet ik beginnen? Agrariërs en specialisten die zich volledig toeleggen op regeneratieve landbouw zien het als een toekomstbestendig landbouwsysteem, maar geven toe dat het niet alle problemen oplost. Stapje voor stapje nemen boeren maatregelen om te komen tot een veerkrachtigere bedrijfsvoering.

'Als je doet wat je altijd deed, krijg je wat je altijd kreeg', zei natuurkundige Albert Einstein ooit. 'Regeneratieve landbouw is een concept, geen recept', benadrukt akkerbouwer Gillis Klompe in het Zeeuwse Dreischor, die zich sinds het extreem droge jaar 2018 samen met zijn compagnon Frans van der Linde richt op deze methode. 'Het is echt een verandering in je bedrijfsvoering.'

'De essentie is dat boeren zich realiseren dat je regeneratieve landbouw niet half kunt doen', stelt Ger Kappert, eigenaar van Bij de Oorsprong. Met zijn bedrijf begeleid Kappert boeren in de transitie naar regeneratieve landbouw. Ook is Bij de Oorsprong een importeur en distributeur van regeneratieve micro-organismen.

Kappert functioneert als verbinder tussen zijn producten, specialisten en agrariërs in binnen- en buitenland. Volgens hem draait regeneratieve landbouw om een goede symbiose, ofwel een langdurige samenwerking tussen plant, bodemleven en de mens. Samenwerkende veehouders en akkerbouwers zijn daarbij cruciaal.

Door elkaars grond te gebruiken zijn er meer mogelijkheden wat betreft de vruchtwisseling. De veehouder kan zijn mest afzetten naar de akkerbouwer, die op zijn beurt weer voedergewassen kan telen voor de veehouder. Door micro-organismen en gepyrolyseerde koolstof toe te voegen aan de mest gaat het fermenteren in plaats van verrotten en wordt het beter opgenomen door de bodem. Gefermenteerde mest sluit beter aan bij bodemprocessen.

Kennis over bodemprocessen

Voordat boeren aan de slag gaan met regeneratieve landbouw, is kennis over die processen in de bodem cruciaal. Näser spijkert in zijn cursussen de kennis van boeren over de biologische kant van de bodem bij. Hij behandelt in zijn cursussen onder meer de gemeenschappelijke stofwisselingsprocessen van planten en bodemmicrobiologie.

Als boeren overtuigd raken van regeneratieve landbouw, wijst Näser ze er op niet te hard van stapel te lopen. 'Zet niet meteen je ploeg te koop. De grond moet goed genoeg zijn om te kunnen stoppen met ploegen. Starten met maatregelen binnen regeneratieve landbouw gaat stap voor stap. Zorg dat je goed weet wat je doet, wanneer je dit doet en hoe je dit doet.'

Volgens de expert moeten boeren van hun trekker af stappen om te kijken in de bodem en te zien wat daar gebeurt. 'Om het concept van regeneratieve landbouw op de juiste manier te managen, moet je begrijpen wat de plant en bodem je laten zien. Dat leer ik van mijn cursusdeelnemers. Je eigen intrinsieke motivatie om die kennis te willen vergaren is daarbij cruciaal.'

Akkerbouwers Gillis Klompe, Eelco van Putten, Erwin Westers en melkveehouders Peter van Adrichem en Peter Verbree namen in de afgelopen acht jaar deel aan de cursus van Näser. Klompe en Verbree werken samen op het Zeeuwse eiland Schouwen-Duiveland, Van Putten en Van Adrichem werken samen op het Zuid-Hollandse eiland Goeree-Overflakkee.

Plantengroei optimaliseren met compostthee

Wie aan de slag wil met regeneratieve landbouw, zal leren dat een optimalere plantengroei een aantal grondbewerkingen kan vervangen. Volgens Näser kun je de plantengroei optimaliseren met compostthee. 'Hierdoor verhoog je de fotosynthese-efficiëntie en ontstaat er meer ontwikkeling van wortels, die verdichtingen in de bodem kunnen opheffen.'

Compostthee ontstaat via een brouwproces en bevat compost, voeding voor de bacteriën en water. Na toediening met de veldspuit stimuleert het mengsel de fotosynthese. Compostthee kan de nuttige micro-organismen in de compost explosief vermeerderen, waardoor het aantal en de diversiteit van de micro-organismen rond de wortels en op het blad van het gewas worden verhoogd. Planten zijn dan beter in staat mineralen en andere nuttige stoffen op te nemen.

Stap twee bij regeneratieve landbouw is de bodem jaarrond proberen groen te houden. Dat betekent dat je werkt met onderzaai of na de oogst van het cultuurgewas altijd een winterharde groenbemester moet inzaaien, zodat je ook 's winters en in het voorjaar het land groen hebt. Het bodemleven staat bij lage temperaturen op een lager pitje, maar het blijft wel functioneren. Bovendien voeden winterharde mengsels de bodem beter dan groenbemesters die kapot vriezen.

Tijd verloren door nattigheid

'Alleen afgelopen voorjaar was het een nadeel dat we de percelen nog groen hadden en ze dus natter waren’, ervaart akkerbouwer Klompe. 'Voorheen ploegde ik onze kleigrond in het najaar, dan kun je na een natte winter in het voorjaar eerder terecht op het land. Dit jaar hebben we tijd verloren. Dat zagen we terug in de opbrengst.'

Bij het regeneratief onderwerken van een groenbemester hoort het systeem 'Flachenrotte', ofwel oppervlaktevertering. Door de gewasresten in de toplaag te vermengen met fijne bodemdeeltjes, verteren deze vlot en kun je snel het klei-humuscomplex vergroten. Zo freest Westers het gewas met een biofrees tot maximaal 4 centimeter diepte.

'De nutriënten uit de groene planten van de groenbemester worden in de bodem gebonden. Deze uitbreiding van microbiologische massa resulteert in een toename van een kruimelstructuur', ziet de biologisch-dynamisch akkerbouwer.

Maar voordat Flachenrotte wordt toegepast, moet er gefermenteerde mest op. Overigens doet Westers dat niet. 'Gefermenteerde mest heeft een aantal voordelen tegenover onbewerkte mest', zegt Kappert. 'Onbehandelde drijfmest is te scherp en daardoor verbranden de haarwortels. Het duurt zeker twee weken voordat er weer nieuwe haarwortels ontstaan. Zonder haarwortels kunnen gewassen geen nutriënten opnemen.'

Volgens Kappert is gefermenteerde mest beter afgestemd op de microbiologie in de bodem en is het beter voor de plant beschikbaar. Dat is ook de ervaring van melkveehouders Verbree en Van Adrichem, die oermest microben samen met Karbosave (gepyrolyseerde koolstof) van Bij de Oorsprong toevoegen in hun mestput. Door deze toepassing met een grote diversiteit aan micro-organismen en gepyrolyseerde koolstof, wordt de drijfmest omgezet en ontstaan er belangrijke voedingsstoffen.

Stikstof komt geleidelijk vrij

'Doordat de koolstof het ammoniakale deel van de stikstof bindt, komt deze stikstof via een natuurlijk proces geleidelijk vrij in de bodem. De vervluchtiging is minder en het stinkt minder in de stal en bij het mest uitrijden', zegt Verbree.

De melkveehouder voegt per kuub mest 1 liter oermest microben en 6 liter Karbosave toe. Deze behandeling kost bijna 3 euro per kuub drijfmest. Op jaarbasis produceren zijn koeien circa 4.500 kuub mest. De mestbehandeling kost dus circa 13.000 euro. 'Een flinke kostenpost inderdaad, maar ik zie dat de gefermenteerde mest veel bijdraagt aan een beter bodemleven. Wij doen dit nu vijf jaar, onze bodem is flink verbeterd.'

Van Adrichem heeft nu één seizoen gefermenteerde mest toegepast. 'De mest werd dit groeiseizoen beter opgenomen en het viel me op dat de onkruiddruk in ons maisland een stuk lager was.' Ook ging de melkveehouder met een graslandbeluchter over het deel van zijn percelen waar hij nu regeneratieve landbouw toepast.

Bodemademhaling weer op gang

'De verschillen waren groot vergeleken met de onbehandelde stukken. De bodemademhaling kwam weer op gang, waardoor de ondergrondse bacteriën weer lucht kregen om hun werk te doen.' Van Adrichem vindt zijn samenwerking met Van Putten waardevol, niet alleen vanwege de mestafzet.

'Hierdoor creëer je meer diversiteit in het bouwplan. Voor de gewasdiversiteit teelde ik al een grasklavermengsel. Nu verbouw ik een mengsel van drie plantengroepen als voedergewas op het bollenland bij Van Putten, die een rustgewas kan telen op ons maisland. De oogst kunnen wij voeren aan de koeien.'

Kappert vindt het mooi dat bij de twee melkveehouders en drie akkerbouwers de knop echt om is. 'Zij willen op een andere manier met de landbouw bezig zijn, waarbij ze verder kijken dan één handeling. De intrinsieke motivatie van de individuele ondernemer is allesbepalend voor het succesvol doorlopen van de transitie naar regeneratieve landbouw.'

'Zoeken naar een methode om externe input te verminderen'

De jarenlange samenwerking die de akkerbouwer heeft met melkveehouder Peter van Adrichem in Melissant, past daar goed bij. 'Wij nemen gefermenteerde koeienmest van hem af en rijden dat uit op elkaars land. Wij telen voedergewassen voor Van Adrichem, dat zijn voor ons rustgewassen. Daarnaast voert hij de reststromen van onze spruiten aan zijn koeien. Een mooie kringloop.'

Van Putten en Van Adrichem volgden dit voorjaar de cursus regeneratieve landbouw van Dietmar Näser. Sinds november 2023 voegt Van Adrichem al micro-organismen en koolstof van Bij de Oorsprong toe in de put om de mest te laten fermenteren. Van Putten: 'Dat levert een mooier product op, maar is dus een van de onderdelen van regeneratief wat het arbeidsintensiever en ook duurder maakt.'

Maar de teler vindt het leuk en interessant om hiermee aan de slag te gaan en zoekt onder meer vanwege het krimpende middelenpakket naar een methode om ook in de toekomst gewassen gezond te kunnen houden. Van Putten wil de plant 'van binnenuit' weerbaarder maken tegen ziekten, plagen en weersextremen. 'Door de bodem jaarrond groen te houden proberen we het bodemleven maximaal energie te geven, dat is het kernproces waar het om draait om een gewas gezond te laten opgroeien.'

Volgens de ondernemer moet je als boer snappen waarom bepaalde maatregelen zinvol zijn. 'Je bent geen agronoom, maar het is wel goed om te weten waarom je bepaalde dingen doet, heb ik op de cursus geleerd. Verdiep je in de systematiek. Denk eerst goed na en begin daarna met maatregelen en loop vooral niet te hard van stapel. Zorg dat je iemand hebt die je kan steunen met kennis en ervaring.'

'Houdbaar systeem om de wereld te kunnen blijven voeden'

Gillis Klompe paste voor 2018 al niet-kerende grondbewerking toe op zijn bedrijf en teelde al groenbemesters, alleen die waren niet altijd winterhard. Sinds het bedrijf zich richt op regeneratief, kiezen de ondernemers enkel voor winterharde soorten om de bodem zoveel mogelijk jaarrond groen te houden. Doel daarvan is om zoveel mogelijk energie van de zon te kunnen vastleggen in de bodem.

'Dan kan het bodemleven zijn werk blijven doen. Het bodemleven heeft voedsel nodig, als je de grond zwart hebt, is er minder voedsel. Zorg dat er diversiteit ontstaat op je bedrijf, zowel in groenbemesters als in je cultuurgewassen. Probeer ook de veehouderij zoveel mogelijk te integreren', adviseert Klompe.

De gefermenteerde mest van de koeien van Verbree wordt sneller door de bodem opgenomen. 'Het stinkt niet en kraaien slaan onze percelen over. Dat betekent dat er bij ons niets op te ruimen is.' De Zeeuwse teler stelt vast dat sinds 2018 het organische stofgehalte van zijn percelen stijgt.

'Daarnaast hadden we zes jaar terug nog een ploegzool op 25 centimeter diepte. Op de beste percelen is deze verdichte laag nu helemaal weg en is de bovenste 50 centimeter van de grond een mooie humeuze laag geworden.'

Volgens Klompe ga je bij regeneratieve landbouw processen op een andere manier managen. En dat is best ingewikkeld. 'Na de eerste cursusdag van Dietmar Näser duizelde het nog een beetje. Het is een andere manier van denken. Je moet voor jezelf eerst een overzicht maken en daarna de makkelijkste en grote stappen eruit lichten. Dan kun je die als eerste uitvoeren. Doe het stapje voor stapje en zorg dat je de juiste begeleiding tot je beschikking hebt', benadrukt de akkerbouwer.

'Organischestofgehalte stijgt door jaarrond fotosynthese'

Door deze maatregelen is de bodemstructuur verbeterd en zit het organisch stofgehalte in de lift. Het Groningse bedrijf teelt pootgoed, peen en daarnaast zaaizaad van diverse vollegrondsgroenten. 'Een goede kwaliteit uitgangsmateriaal produceren is voor mij een passie', zegt Westers.

'Door optimaal samen te werken met microbiologie en planten, kunnen we met minimale input een hoogwaardige output realiseren. De regeneratieve aanpak sluit volledig aan bij mijn visie en laat zien hoe krachtig natuurlijke processen kunnen zijn.'

Het bedrijf kwam in 2011 in contact met Dietmar Näser en sindsdien zijn de ondernemers gestart met regeneratieve landbouw. Door bijvoorbeeld groenbemesters in het voorjaar onder te werken volgens de Flachenrotte-methode, ofwel oppervlaktevertering, is het organisch stofgehalte bij ons flink gestegen in acht jaar tijd.'

Bij deze methode wordt de groene massa geklepeld en voorzien van oergrond microben, een soort regeneratieve micro-organismen, waarna het ondiep wordt ingefreesd. De micro-organismen zetten samen met de schimmels in de bodem organische massa om. Daardoor ligt er een goede basis klaar voor het nieuwe cultuurgewas wat daarna wordt gezaaid.

Westers: 'Het groen houden van de bodem zorgt ervoor dat er vijftig weken per jaar fotosynthese kan plaatsvinden. 'We passen bij onze cultuurgewassen altijd onderzaai toe. Hierdoor kan ook in juni, juli en augustus, de maanden waarin de meeste cultuurgewassen afrijpen, energie in de bodem worden opgeslagen.'

Een unieke maatregel van de Groninger is het aanbrengen van een mulchlaag op de aardappelruggen. Deze bedekking bestaat uit een mengsel van winterwikke en rogge, dat wordt geteeld en gemaaid van eigen land. Dankzij deze 'deken op de bodem' slaat de grond niet meer dicht en remt het de inslag van regen.

'Het gewas haalt voeding uit de mulchlaag, waardoor bemesten niet meer nodig is', ervaart Westers. 'Door de rijsporen van de wagen die de mulch verspreidt, raak je 10 procent van je oppervlakte kwijt. Maar netto is de aardappelopbrengst meer dan die 10 procent, ook als ik de extra kosten van de loonwerker meereken.'