Zoutwater en landbouw: gaat dat samen?

Landbouw en zoetwater zijn als twee handen op één buik. Al decennialang. Maar omdat de zomers steeds droger en zwaarder worden, is een run ontstaan op grondwater. Dat heeft verschillende redenen. Ten eerste is de landbouw een grootverbruiker van zoetwater. Boeren zijn veel en veel meer beregeningsputten en pulsen gaan slaan dan voorheen.

Hoe roder het gebied, hoe schaarser het zoetwater. Bron: Deltares

Dat merkt onderzoeker Gerrit van Straten van Wageningen University & Research (WUR) ook. Met vier andere onderzoekers uit de ziltelandbouwlobby deed Van Straten dit jaar onderzoek naar de zouttolerantie van een aantal aardappelrassen.

'Er zullen genoeg situaties zijn waarin de grond in het voorjaar na een regenperiode voldoende zoet is, maar tijdens een drogere periode meer last krijgt van verzilting', zegt de WUR-onderzoeker. Dit komt door kwel uit de ondergrond die vooral in Nederland voorkomt, hetzij door verdamping in warmere streken. Met andere woorden: men moet schatgraven naar schaars zoetwater. Het opgepompte water wordt gebruikt om het grondwater op peil te houden, verzilting te bestrijden en gewassen te beregenen.

Een andere reden is de stijgende zeespiegel. Want hoe hoger de zee, hoe zouter het grondwater in de kustprovincies. Van Straten: 'Maar de grootste oorzaak van verzilting is eigenlijk een te groot en inefficiënt waterverbruik in een droog klimaat. Zo krijg je een te snelle verdamping en blijven de mineralen achter in de wortelzone.'

Schade voorkomen, in plaats van inruimen

Zeker gezien het feit dat Nederland midden in een klimaatcrisis verkeert, hebben onderzoekers en boeren (zoals het initiatief 'Boeren Meten Water') onderzocht of het misschien beter is om te investeren in het voorkomen van schade, dan het inruimen van die schade. Want is het misschien efficiënter als de zoetelandbouwlobby verzilting omarmd en een andere irrigatiemethode toepast? Dat klopt.

De Nederlandse verkenning van deze nieuwe landbouwmethode begon in 2006. Toentertijd werden er ongeveer twintig verschillende potentiële gewassen en rassen onderzocht op hun groei onder zoute condities en hun marktpotentie. Twee resultaten: een goede opbrengst uit aardappelrassen en enthousiasme voor zilte gewassen.

Tekst gaat verder onder kader.

Tegenwoordig wordt steeds meer onderzoek gedaan naar de mogelijkheden die zoutwater kan bieden in de landbouw. Dit wordt ook wel zilte landbouw genoemd. Door deze nieuwe vorm van landbouw toe te passen, kan voedsel worden gekweekt op voorheen onbruikbare grond. In 2016 gaf het ministerie van Economische Zaken en Klimaat dan ook het startsein om op zoek te gaan naar zouttolerante gewassen en geschikte irrigatietechnieken.

Doorbraak in voedselzekerheid

Resultaat: er bleken meer gewassen en rassen te zijn die tegen het hoge natriumgehalte in de grond kunnen dan eerst werd gedacht. Een belangrijk uitgangspunt. Oud-staatssecretaris Martijn van Dam noemde het rapport 'Crop Salt Tolerance' nog een doorbraak in de voedselzekerheid. Vijftien jaar onderzoek werpt zijn vruchten af. Maar waar staan we nu eigenlijk, vijf later later, na het eindoordeel van Van Dam?

Grondlegger Marc van Rijsselberghe, boer en agrarisch ondernemer van origine en 'founding father' van het Zilt Proefbedrijf, weet als geen ander hoe belangrijk zilte landbouw is voor de Nederlandse en wereldwijde voedselzekerheid. De afgelopen vijftien jaar heeft hij, in samenwerking met diverse wetenschappers van universiteiten in Amsterdam, Wageningen en Leiden, onderzoek gedaan naar die landbouwproductie van zilte landbouwgronden.

Meebewegen met veranderende klimaat

Het bestrijden van verzilting is in de meeste gevallen een onbegonnen zaak. Van Rijsselberghe: 'Het is beter om mee te bewegen met het veranderende klimaat. Klimaatadaptatie, dus.' Door landbouwmethoden aan te passen aan het veranderende klimaat, blijft de toekomstbestendige landbouw in tact. Het verbouwen van zouttolerante gewassen is zo'n aanpassing.

'De door ons uitgevoerde projecten laten goed zien dat verzilting niet hoeft te leiden tot het einde van de voedselproductie in getroffen gebieden. Integendeel zelfs. Op Texel, Zeeland en Friesland, maar ook op demonstratievelden in Noord-Afrika, het Midden-Oosten en Zuidoost-Azië zijn allerlei proeven uitgevoerd met gewassen, variërend van ui tot wortel en van aardappel tot aardbei', legt Van Rijsselberghe uit.

'We hebben diverse testen uitgevoerd met zowel zaden en pootgoed van Nederlandse biologische kweekbedrijven als lokale gewassoorten. De meeste soorten vielen af, wat te verwachten was. Wortels, bieten, kool- en knolsoorten en aardappelen kwamen wel positief uit de test', aldus de ondernemer.

De belangrijkste vraag is dan ook of zilte landbouw de doorslaggevende factor is voor de Nederlandse voedselzekerheid. In 2015 heerste er namelijk nog een angstbeeld. Een sterke lobby van landbouworganisatie LTO moest ervoor zorgen dat de landbouw zoet bleef. Het grote belang van zo'n organisatie is zoetwater. De vrees dat zoutwater schade aanricht was zelfs zo groot, dat boeren liever alles bij het oude wilden laten, gaf onderzoeker Arjen de Vos, gepromoveerd op zouttolerante gewassen, destijds aan.

'De standaarden die wij in Nederland hanteren, zijn gebaseerd op FAO-data van zeventig jaar geleden. Daarbij ging het vaak om een onderzoek van één gewas of ras', benadrukt De Vos.

Hoe zit het nu precies, zes jaar later? De meningen zijn verdeeld. Aan de ene kant heb je de conservatieven (LTO Noord) en aan de andere kant de 'adopters' (ZLTO), legt De Vos uit. 'Steeds meer Zeeuwse boeren zijn aan het experimenteren met zilte landbouw. Zeeland heeft namelijk geen systeem om het zoetwater door te spoelen.'

Niche

Het noorden blijft zich vasthouden aan het IJsselmeer en de waterschappen moeten die service blijven bieden. Ook roepen ze al jaren dat zilte landbouw een niche is. 'Maar als wordt gevraagd wat ze hiermee bedoelen, worden hun argumentaties onderbouwd met halofyte gewassen als lamsoor en zeekraal. Dat is inderdaad een niche', aldus De Vos.

Ook klimaatwetenschapper Pier Vellinga, gespecialiseerd in klimaat- en waterrisico, beaamt dit. 'Als boer wil je natuurlijk niet worden geconfronteerd met het feit dat jouw landbouwgrond is verzilt, omdat de waarde van zo'n stuk grond hierdoor daalt. Terwijl we het proces eigenlijk kunnen omdraaien. Een soort nieuw verdienmodel.'

Er is al veel meer mogelijk. Op wereldwijd niveau krijgt het groeiende probleem steeds meer aandacht. Nederland is een van de pioniers als het gaat om watermanagement, waardoor deze vorm van klimaatadaptatie een Nederlands exportproduct wordt. 'Steeds meer landen zijn geïnteresseerd in onze kennis', stelt De Vos.

Boeren wereldwijd opleiden

'Wereldwijd leiden we talloze boeren en kleine boerenbedrijfjes op, zodat ze tijdens drogere periodes gewassen kunnen blijven verbouwen op hun verzilte landbouwgrond', laat de onderzoeker weten. 'Voor de wereldwijde voedselzekerheid zijn deze ingrepen in de nabije toekomst ontzettend belangrijk.

In Nederland zijn er nog regenperiodes, maar in het buitenland is zo'n periode niet altijd het geval. Bovendien komt steeds meer budget beschikbaar door adaptatiefondsen vanuit de Europese Unie. 'Toch schat ik de kans van slagen in Nederland aanzienlijk kleiner in. Men wil zich liever verdiepen in het zoetwaterpompen en het verbeteren van de efficiëntie van bestaande irrigatiemethoden, dan kijken naar zilte gewassen en verdienmodellen.' Zonde, zegt Vellinga. 'Met zout- en brakwater is veel meer mogelijk dan we eigenlijk denken.'

De Vos: 'Op dit moment is het nog een nichemarkt. Boeren zien de noodzaak van verandering nog niet in. Er valt veel regen in het voorjaar, we beschikken over een goed drainagenetwerk – een systeem dat zoutwater omhoogtrekt – en we hebben genoeg zoetwater in het IJsselmeer.' Met andere woorden: Nederland zit met een luxeprobleem. 'Maar over 25 of 50 jaar zal die situatie natuurlijk anders zijn.'

Zoutmeter

Toch weten we niet of het eten van zilte gewassen op dagelijkse basis gezond is voor de mens. Maar zowel Van Rijsselberghe als De Vos voorzien geen problemen. 'Gewassen die met zoutconcentraties zijn gevoed, smaken niet per se naar zout', zegt Van Rijsselberghe. 'Aardappelen en koolsoorten, die in de toekomst onder zout- of brakwater groeien, hebben meer dan genoeg zout in zich.' Met andere woorden: men hoeft geen zout meer toe te voegen voor de smaak.

'Een ander mooi voorbeeld zijn de aardbeien', lacht Van Rijsselberghe. 'Ze zijn zoeter uit de test gekomen dan welke aardbei ook. Daar kan de supermarkt nog veel van leren.' Het telen onder zoute omstandigheden werkt als een soort smaakversterker. De Vos: 'Veel planten gaan onder zoutstress extra suikers aanmaken. Zaden, wortels en knollen in verzilte grond bevatten dus relatief veel suiker. Het zout gaat vooral in de bladeren zitten.'

Gevecht om hectares

Minstens 60 miljoen hectare grond, ongeveer 25 procent van de geïrrigeerde landbouwgrond wereldwijd, heeft momenteel last van verzilting. Dit neemt dagelijks toe met ongeveer 2.000 hectare. Het probleem is in Nederland nog te overzien, zegt De Vos. 'De schatting is dat in Nederland in 2030 ongeveer 125.000 hectare grond is verzilt, maar eigenlijk is het veel minder. Als je puur kijkt naar de bodem, de wortelzone, is het aantal hectares op twee handen te tellen. Nederland is een deltaland, waardoor genoeg zoetwater ons land binnenkomt. Op jaarbasis hebben we namelijk een neerslagoverschot. Daar moeten we op inspelen.'

Maar waarom? Het hele watersysteem in Nederland is gericht op doorspoelen. Als de droogte blijft aanhouden, net als de vorige zomers, zou je denken dat het verstandiger is om het zoetwater vast te houden. Op die manier heeft de landbouwsector genoeg zoetwater. 'We hebben gelukkig nog het IJsselmeer als back-up', lacht De Vos. 'Maar die optie is niet voor altijd.'

Landbouwsector staat onderaan

Als het erop aankomt, een zoetwatertekort door aanhoudende droogtes, staat de landbouwsector onderaan. Andere industrieën en sectoren krijgen voorrang. 'De waterschappen kunnen niet eeuwig blijven beloven dat de sloten zoet zijn en blijven. We moeten wel realistisch zijn', stelt De Vos.

Vellinga: 'Door zwaardere en langere droogtes en een tekort aan zoetwater, wat resulteert in minder zoetwater om door te spoelen en waardoor het probleem groter wordt, gaat het aantal hectares de komende twintig, dertig, veertig of vijftig jaar alleen maar verder toenemen.' Vooral de delta's in Bangladesh en Irak krijgen het zwaar. Ook omdat de zeespiegel stijgt.

Maar er zijn ook andere factoren waarmee de zoetelandbouwlobby rekening moet houden. Vellinga: 'De beeldvorming rondom verzilting moet anders. Volgens de standaard moet er nieuwe landbouwgrond bijkomen als de grond is verzilt. Bossen en regenwouden worden gekapt en kustmoerassen drooggelegd. Maagdelijke gebieden worden opgeofferd om het probleem op te lossen.' Gevolg: verlies van flora en fauna. 'Het is veel efficiënter om bestaande landbouw aan te passen aan het huidige klimaat.'