Het maatschappelijke debat over de veehouderij is gepolariseerd en geeft weinig bevredigende antwoorden. Een ideale voedingsbodem voor cultuurtheoloog Frank Bosman om de spreekwoordelijke knuppel in het hoenderhok te gooien: ‘Bakfietsende linksdraaiende veganisten die met mij een discussie aangaan over vlees eten? Die zijn vaak óf binnen vijf minuten boos óf zitten na anderhalf uur in een existentiële crisis.’

De ‘vleesetende bourgondiër’ Bosman is verbonden aan de Faculteit Katholieke Theologie van Tilburg University. Hij denkt ‘nogal genuanceerd’ over de toekomst van de intensieve veehouderij. Zorgen om dierenwelzijn en klimaat noemt hij begrijpelijk, tegen de ‘demonisering van de agrarische sector’ verzet hij zich. ‘Het is een prachtig ideaalbeeld dat alle diertjes vrolijk met elkaar in de natuur rondscharrelen, maar gaan we onze gedomesticeerde koeien, varkens en kippen echt loslaten in het wild? Of gaan we alle boeren kapotbelasten? De veehouderij halveren, zoals een aantal politieke partijen willen, is volstrekt onuitvoerbaar.’

Erno Eskens, filosoof, politicoloog en voormalig bestuurlid van Stichting Dier & Recht vindt van wel en gaat zelfs een sprong verder. ‘De hedendaagse veehouderij is een volstrekt onhoudbaar systeem, waar we vanaf moeten.’

Eskens is een zelfbenoemd ‘dierenactivist die radicaal denkt en gematigd handelt’ en auteur van onder andere het boek Democratie voor dieren. Hij bepleit dat varkens en geiten rechten hebben en dat die binnen een democratie ook onderdeel moeten zijn van het geldende rechtstelsel. Hij beroept zich in eerste instantie op artikel 1 van de Grondwet over gelijke behandeling. ‘Als wij vinden dat een mens met een gebroken been wordt geopereerd' dan mogen we een koe met een gebroken been niet zomaar afmaken.’

Mens superieur

Bosman noemt de mens juist ‘superieur in het dierenrijk’. De roep om dierrechten vertaalt hij als de menselijke neiging om zichzelf te spiegelen: ‘Altijd in onze geschiedenis zijn we op zoek naar pseudomensen - engelen, dieren of nu ook artificiële intelligentie - om ons te verhouden tot levensvragen over sterfelijkheid en redelijkheid. Wat volgens mij in het debat over de veehouderij overheerst is de knuffelbaarheid van bepaalde diersoorten. Want een koe wil iedereen beschermen, maar een wesp slaat iedereen dood. Zo ingewikkeld is deze discussie.’

Waar de theoloog en filosoof elkaar vinden is dat ‘wij mensen’ – in de woorden van Eskens – ‘sinds de achttiende eeuw steeds aardiger zijn voor dieren’. Die ontwikkeling vertaalt zich nu in steeds nieuwe dierenwelzijnsregels. ‘Ik begrijp dat het ongelooflijk frustrerend is voor veehouders dat ze hun bedrijfsvoering continu moeten aanpassen. In mijn ogen is het veel beter om het hele proces om te draaien en dieren eerst dezelfde rechten te geven als mensen en dan kun je kijken of je ze beargumenteerd kunt terugdraaien.’

De cultuurtheoloog vraagt zich hardop af wie bepaalt welk leven welke rechten heeft? Volgende vraagstuk: komen met rechten ook niet meteen plichten om de hoek kijken? ‘Moet een koe melk geven om het recht te hebben te bestaan? En wie ziet toe op het naleven van dierrechten? Een commissie van een uil, een gazelle en twee honden? Dat is toch de mens?’

Eskens ziet ook allerlei praktische bezwaren in het toekennen van dierrechten. ‘Maar we kennen ook kinderrechten, waarbij de stem van de kinderen vertegenwoordigd wordt door volwassenen en gerespecteerd is door het systeem. Laten we binnen een redelijke termijn - zeg tien jaar – de dierrechten eerst eens vormgeven. Laten we uitgaan van alle wetenschappelijke kennis die we al hebben over diergedrag en -welzijn. En laten we het rechtsysteem haar werk doen; het gaat om het afwegen van ingewikkelde belangen.’

Verre van ideaal

Bernice Bovenkerk, filosoof en dierethicus verbonden aan Wageningen University, ziet in haar onderzoeksveld vooral een ‘theoretisch conflict’ met vergaande praktische gevolgen. ‘Als we denken over de veehouderij, dierrechten en dierenwelzijn dan zijn we nu verre van een ideale situatie. Moet je je dan als onderzoeker afkeren van de veehouderij of meedenken over bijvoorbeeld afleidingsmateriaal voor varkens?’

Het hedendaagse onderzoek over insecten als veevoer maakt het debat nog fundamenteler, merkt Bovenkerk op. ‘Wij zien in studies dat larven en vliegen reageren op prikkels; de vraag is of ze ook bewustzijn hebben en dat hangt weer af van de definitie van bewustzijn. Als je vervolgens insecten gaat voeren aan kippen, gaat het dan om een sector verduurzamen of juist ruimte scheppen voor nieuwe grootschaligheid. Dan kun je vanuit de dierethiek beter de insecten meteen eten’, zegt de veganistisch etende filosoof.

De ontwikkeling van het dierenrecht zal de toekomst van de veehouderij sowieso bepalen, voorspelt Eskens. Volgens hem kennen landen als Pakistan en Argentinië al dierrechten toe en zullen met de belangen voor het klimaat en de volksgezondheid ook in Nederland de rechtszaken plaats gaan vinden, zoals nu al met de klimaatzaken gebeurt. Zelf buigt Eskens zich in een volgend boek over de vraag hoe je dieren ook een aantal vaste zetels van ‘stemlozen’ geeft in de politiek.

Hij en Bovenkerk zien in de opkomst van synthetische melk en in-vitro kweekvlees revolutionaire ontwikkelingen ‘waarheen nu al enorme bedragen onderzoeksgeld gaan’. Ook het vegetarisme en veganisme nemen volgens beiden de komende jaren een vlucht. Eskens: ‘Ik hoop vooral dat boeren op een goede manier worden uitgekocht, bijvoorbeeld door bouwblokken voor stallen om te zetten in bouwgrond voor woningen.’

Meer lokale, kleinere bedrijven

Ook de gezondheidsaspecten voor mens en dier krijgen komende jaren een belangrijke stem in het debat, denkt Dorien Eppink, opgeleid dierenarts, docent/onderzoeker Duurzame veehouderij bij hogeschool Van Hall Larenstein en mede-initiatior/lid van Jong-RDa (Raad voor Dierenaangelegenheden). Ze ziet richting 2030 meer lokale, kleinere bedrijven ontstaan, die veehouderij combineren met andere sectoren en afzet organiseren in korte ketens. Daarnaast verwacht ze dat de grote bedrijven nog groter zullen worden. ‘Maar vanuit het oogpunt van de volksgezondheid wil je dan één veehouderij over meerdere locaties splitsen.’

Hoewel de docent/onderzoeker er ‘honderd procent van overtuigd is’ dat we in de westerse wereld te veel vlees consumeren, vindt ze dierlijke eiwitten in bepaalde levensfasen en bepaalde gebieden in de wereld broodnodig. ‘Dus die veehouderij zal altijd blijven bestaan, is mijn overtuiging’, zegt Eppink. Zij geeft toe ook in de supermarkt soms voor ‘het goedkoopste vlees’ te gaan.

Volgens haar is de toekomst van de veehouderij ‘een veel te complex onderwerp om één oplossing voor te formuleren’. Eppink: ‘Wat nu goed uitpakt voor dierenwelzijn, is weer slecht voor het milieu of voor de gezondheid van mensen en andersom. In de veehouderij zul je altijd concessies moeten doen. Ik vind dat we daarom vooral moeten samenwerken, zoals op het gebied van gezondheid binnen ‘One Health’ gebeurt tussen dierenartsen, artsen, ecologen, kennisinstituten en de veehouderijsector.’

Breed maatschappelijk debat

Eppink zou, zelf opgegroeid op een varkensbedrijf, graag deelnemen aan een breed maatschappelijk debat hoe die veehouderij er dan uitziet. ‘En dan kun je ook out-of-the-boxdenken en de vraag beantwoorden of varkens en kippen nu echt de beste dieren zijn om te houden voor dierlijke eiwitten. Ik ben ervan overtuigd dat veel veehouders ook antwoord op die vraag willen en heel graag vandaag hun bedrijf helemaal opnieuw willen inrichten volgens de allerlaatste regels en inzichten op het gebied van dierenwelzijn.’

Bovenkerk ziet in haar ideaalbeeld dieren vooral in voedselbosachtige landbouwsystemen. ‘Gemengd, zoals op vroegere familiebedrijven grazen, wroeten en bemesten. Opeten kan aan het eind van hun leven. Als we het wetenschappelijk onderbouwde pleidooi volgen om maximaal één dag in de week vlees te eten, dan gaan we al een hele stap de goede richting in.’

Twijfels over uitvoering van wet Dieren

De basisgedachte in de wet Dieren om meer te kijken naar het natuurlijke gedrag noemt onderzoeker en docent Dorien Eppink ‘heel goed’. Maar ze stelt vraagtekens bij de uitvoerbaarheid. ‘De wet maken, is hokjesdenken. Het suggereert dat de oplossing voor een beter dierenwelzijn is vast te leggen in een document, maar daarvoor is het een veel te complex onderwerp. Ik zou niet de inspecteur willen zijn die op de naleving van de wet moet toezien.’

Filosoof Erno Eskens struikelt vooral over de passage over dierenmishandeling en het conflict dat ontstaat met de economische doelen in de veehouderij. ‘Open wonden verzorgen is een plicht en dat is prima, maar hoe ga je die wonden tussen vijftigduizend kippen vinden? De pluimveehouderij in de huidige vorm is illegaal.’

De wet Dieren is een ‘druppel op de gloeiende plaat’, schat dierethicus Bernice Bovenkerk in. ‘Het grootste deel van de veehouderij is gericht op export. Daarvoor zullen omwegen worden gevonden. Dan ben ik pessimistisch.’

Volgens theoloog Frank G. Bosman zal de discussie ingewikkeld blijven. ‘Geven we de koe een oude dag en betalen we 2 euro voor de melk tegen 50 cent nu, of zien we ze straks als producenten van broeikasgassen waar we zo vlug mogelijk van af willen?’