Dam Jaarsma: 'Mansholts uitgangspunt zou nog steeds het streven moeten zijn'

We hebben het in 2021 over de toekomst van de land- en tuinbouw, maar volgens Dam Jaarsma is het verleden wel degelijk belangrijk. ‘Er wordt veel te weinig vanuit de historie gedacht. Wat hadden eerdere besluiten voor gevolgen, waar zijn fouten gemaakt? Het ontbreekt bij de politieke beleidsvorming aan kennis van de praktijk en de feiten. Wetten zijn vaak een ad-hoc politiek compromis waarbij de langetermijnvisie ontbreekt. Dat geldt voor veel beleidsterreinen, maar zeker ook voor het landbouwbeleid.’

Te hoge voedselprijzen zullen uiteindelijk leiden tot opstanden en oorlogen

Dam Jaarsma, senior landbouwdeskundige

Noemt u eens een voorbeeld van ontbrekende en vertekende feitenkennis?

'Neem de ontwikkeling van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid. Dat begon met het markt- en prijsbeleid in 1962. De olie- en vettenindustrie had het voor elkaar gekregen dat soja- en palmolie heffingsvrij in de EEG konden worden ingevoerd, dus ook soja- en palmpitschroot.

'Toen Fidel Castro in 1959 Cuba communistisch maakte, stopten de Verenigde Staten (VS) met de suikerimport uit dat land. De Amerikaanse frisdrankindustrie schakelde over op fructose en glucose uit mais. De Amerikanen kwamen met de EEG overeen dat het restproduct maisgluten, rijk aan eiwit, zonder heffing kon worden ingevoerd. Zo ontstond het 'gat van Rotterdam'.

'Het gevolg was dat een rendabele teelt van olie- en eiwitgewassen in de EEG niet goed meer mogelijk was, het bouwplan versmalde. Tegelijk kon de dierhouderij profiteren van het goedkope veevoer en verhoogde de productie. Daardoor ontstonden de grote overschotten.

'Het was financieel voor de EEG-landen onhaalbaar om de garantieprijzen voor de 20 miljoen boeren te verhogen. Landbouwcommissaris Sicco Mansholt stelde daarom een structuurhervorming van de landbouw als voorwaarde voor prijsverhogingen. Zijn in 1968 voor het eerst naar buiten gebrachte ideeën waren zeer ingrijpend, maar dienden vooral om de discussie op gang te brengen. Er kwam veel verzet van de boeren en lidstaten. Vooral onze minister van financiën, Witteveen, wilde niet bijdragen aan een Europees structuurbeleid.

'Door het verzet tegen de eerste ideeën kwam er uiteindelijk, na een grote demonstratie op 23 maart 1971 in Brussel, in de herfst van 1971 een sterk afgeslankt EEG-structuurbeleid. Maar vrijwel iedereen denkt bij de naam Mansholt aan zijn discussienota uit 1968. Die ideeën zijn echter nooit beleid geworden.'

Hoe zijn deze ervaringen in de huidige tijdsgeest te plaatsen?

'Vergeten is dat, om verdere productieverhoging te voorkomen, het uit productie nemen van landbouwgrond een belangrijk onderdeel van de hervormingen vormde. Eind 1970 hadden de drie Friese landbouworganisaties Friesland al als proefgebied bij Mansholt aangemeld. Dit structuurplan behelsde onder meer de onttrekking van 25.000 hectare landbouwgrond voor de natuur.

'In de politiek, in de media maar ook in landbouwkringen leeft nog steeds de gedachte dat de overschotten door het Mansholt-structuurbeleid zijn ontstaan. Terwijl het juist een beleid was om iets te doen tegen de overschotten en te voorkomen dat natuurgrond werd omgezet in landbouwgrond.

Heeft dat invloed op de hedendaagse discussies?

'Er wordt nu veel gepraat over de eiwitstrategie. Maar voor de lage zelfvoorzieningsgraad voor plantaardige olie en vetten, vooral voor humane consumptie, is geen aandacht. Juist door de palmolie- en sojaolie-import in de Europese Unie (EU) wordt het tropisch regenwoud aangetast.

'De politiek wil deze veevoerimport vervangen door de teelt van eiwitrijke gewassen als bonen, klaver, lupine en luzerne. Vergeten wordt dat deze gewassen het nitraatgehalte in het grondwater verhogen. Bij een proef in Brabant, met de teelt van bonen op zandgrond, werd zelfs 200 milligram per liter gemeten. Terwijl de EU-nitraatrichtlijn 50 milligram als maximum aangeeft.'

Hebt u een betere oplossing?

'De teelt van oliehoudende gewassen als koolzaad, zonnebloemen en lijnzaad heeft dit nadeel niet. Door daar in de EU extra op in te zetten, kan de import van plantaardige olie worden beperkt. Tegelijk kan het schroot van deze producten dienen als diervoeding.

'Gebruik de EU-hectaretoeslagen om die teelten te stimuleren. Zo kan een breder bouwplan in de akkerbouw ontstaan. En de import van plantaardige olie en vetten en veevoer kan er sterk door worden verminderd. Dit past uitstekend in een Europees kringloopbeleid.'

Tegelijk pleit u voor een keuze voor relatief intensieve landbouw. Daarbij verwijst u naar de uitgangspunten van Mansholt, die ook nu in de 21ste eeuw nog relevant zouden zijn?

'Ik vind dat het uitgangspunt van Mansholt, een voldoende inkomen op een goed geleid sociaal-economisch verantwoord bedrijf en een redelijke prijs voor de consument, ook nu nog steeds het streven moet zijn. Zowel voor het landbouwbeleid wereldwijd als in de EU en Nederland. Dat is in het belang van de vrede, de gezondheid van mens en dier, de bodem, het milieu en de natuur.

'Maar dan is het nadrukkelijk zaak dat het laatste punt van Mansholt, een redelijke prijs voor de consument, niet wordt vergeten. Bij alle visies op het landbouwbeleid gebeurt dat maar al te vaak. Misschien kunnen we ons in Nederland nog wel relatief duur voedsel veroorloven, maar internationaal gezien zullen te hoge voedselprijzen uiteindelijk leiden tot opstanden en oorlogen.

'Wil je vrede in de wereld behouden, dan moet er voldoende en betaalbaar eten zijn. Dat wordt door iedereen vergeten!'

Voldoende voedsel tegen een betaalbare prijs voor een groeiende wereldbevolking. Hoe kan de landbouw dat waarmaken en tegelijkertijd een fatsoenlijk inkomen genereren?

'Dat is een geweldige uitdaging. De landbouw kan deze uitdaging aan wanneer relatief intensief kan worden geboerd met de inzet van wetenschap en nieuwe technieken. De politiek mag dat niet onmogelijk maken.

'Neem de veredelingsmethode Crispr-Cas. Die geeft veel mogelijkheden om tot een duurzame en meer productieve landbouw te komen, bijvoorbeeld via meer eiwitten en vetten in bestaande gewassen. De EU verbiedt deze techniek, maar gelukkig de rest van de wereld niet.

'Stedelijke ontwikkeling en natuur zullen wereldwijd steeds meer beslag leggen op de ruimte. Daarom worden bedekte teelten in toenemende mate belangrijk voor de voedselvoorziening. Bij verticale landbouw kan op een klein oppervlak veel worden verbouwd. Met ledlicht kan de groei worden gereguleerd en de voeding van de planten kan precies worden geregeld. Insecten, gevoed vanuit reststromen, kunnen ook bijdragen aan de eiwitproductie.'

Hoe denkt u over natuurinclusieve landbouw, waarbij agrarische bedrijven vergaande beperkingen accepteren ten behoeve van de natuur?

'Dat vind ik geen duurzame oplossing. Het is namelijk onbetaalbaar. Voor kruidenrijke akkerranden bedraagt de subsidie 1.800 euro per hectare. Moet dat voor alle natuurinclusieve hectares worden betaald?

'Mijn standpunt is dat boeren niet door onnodige regelgeving moeten worden gehinderd in een duurzame, efficiënte bedrijfsvoering. Maak een duidelijke scheiding tussen natuur- en landbouwbeleid. Dat betekent in de EU, dus ook in Nederland, het accepteren van de aankoop van veel landbouwgrond voor natuurreservaten. Dat is een eenmalige uitgave en dan ben je niet afhankelijk van niet-duurzame politieke beslissingen voor de onbetaalbare natuurinclusieve landbouw.'

Kan de grondgebonden landbouw bij een efficiënte bedrijfsvoering ook nog bijdragen leveren aan milieudoelstellingen?

'Zeker. Neem de CO2-vastlegging in de grond via organische stof. Dat past in de zorg voor een goede bodem en de klimaatplannen. En het gaat sneller dan via bosaanplant. Dit is een markt aan het worden die voor de boer geld kan opleveren. In de VS worden deze carbon credits al enkele jaren opgekocht en verhandeld door commerciële bedrijven. Een van die bedrijven heeft zich ook in Europa gevestigd en is in Duitsland actief met de aan- en verkoop van carbon credits.

'Rabobank heeft kort geleden de Carbon Bank opgericht. Die richtte zich in de eerste plaats op de boomaanplant in Afrika en inmiddels ook op de veengronden in Nederland. Maar waarom niet op alle akkerbouw- en weidegrond in de EU?'

Ondertussen ziet met name de melkveehouderij zich geconfronteerd met de opdracht om de uitstoot van methaan te verminderen.

'Dat klopt, maar op dat gebied zijn hoopgevende ontwikkelingen gaande. Onlangs meldde het Amerikaanse blad Dairy Business dat grote melkveehouderijbedrijven in de VS binnen vijf jaar in staat zijn om netto klimaatneutraal te produceren.

'Daarvoor moet worden geïnvesteerd in nieuwe technieken op het gebied van veevoerproductie, methaangasreductie, mestverwerking en hergebruik van nutriënten. De verwachting is dat deze investeringen op termijn een goed rendement opleveren. Veel van deze technieken zijn gebaseerd op Nederlands onderzoek en innovaties door het bedrijfsleven.

'Bijzonder is dat het bericht van Dairy Business is gebaseerd op een rapport van het Wereld Natuur Fonds, dat niet direct bekendstaat als een verdediger van de veehouderij.'