Imke de Boer: 'We moeten leren eten wat de aarde schaft'

Sinds Imke de Boer met haar team afgelopen zomer de prestigieuze Rockefeller Food System Vision Prize in de wacht sleepte, wordt ze voor discussieprogramma's gevraagd, doet ze mee aan debatten en zit ze aan tafel met de minister en hoogste ambtenaren op het ministerie van LNV. Daarnaast maakt ze tijd vrij voor interviews. Zeker ook omdat haar visie er wat haar betreft ook één voor boeren is, terwijl het toch om een vrij extreme omslag gaat voor de gangbare landbouw en agribusiness.

Het huidige kapitalistische systeem drijft ons niet richting een duurzamer voedselsysteem

Imke de Boer, persoonlijk hoogleraar Dieren & Duurzame Voedselsystemen Wageningen University & Research

'Vanuit boerenhoek krijgen wij weinig kritiek. Dat heeft er waarschijnlijk mee te maken dat onze visie een holistische visie is. Dat betekent dat niet alleen boeren hoeven te bewegen, maar dat dit echt een verantwoordelijkheid is van ons allemaal. Wij willen niet met vingertjes wijzen. Maar onze overtuiging is wel dat er echt een systeemverandering nodig is. In de productie én consumptie van voedsel', vindt De Boer.

Wat houdt uw visie in?

'Dat is in een paar regels lastig uit te leggen, maar belangrijk is dat het een holistische visie is. Dat betekent dat het vanuit zo mogelijk alle kanten is bekeken en uitgedacht. Van alle actoren in de voedselketen wordt gedragsverandering verwacht. Daarbij rust de visie op drie pijlers.

'De draagkracht van de aarde is het eerste uitgangspunt. De tweede is het herstellen van de verbinding tussen burgers en het voedsel dat zij consumeren. We zullen als samenleving de manier waarop we ons voedsel willen produceren moeten vaststellen, ook wel het sociale fundament genoemd. Wat ons betreft heeft ieder mens recht op gezond voedsel, een eerlijk inkomen en wordt al het voedsel geproduceerd met volledig respect voor dieren en de mensen die het produceren.

'De derde pijler is het creëren van een inclusieve economie. Zaken die waarde toevoegen aan het totale systeem moeten echt worden betaald. Het ecologische plafond en het sociale fundament zijn leidend in deze inclusieve economie.'

Wat bedoelt u met het ecologische plafond?

'Zelf vertaal ik het ecologische plafond als 'eten wat de aarde schaft'. Het is een van de basisprincipes in onze visie. We moeten naar een consumptiepatroon waarbij we uitgaan van wat de aarde kan dragen aan voedselproductie. Dat is te realiseren door de helft minder dierlijke producten en meer plantaardig te eten.'

Dat betekent minder dieren en minder agrarische productie in Nederland?

'Ik denk inderdaad dat er geen plek blijft voor alle huidige boeren in Nederland. Alleen al omdat wij uitgaan van het volledig stoppen met import van veevoer, zal vooral de pluimvee- en varkensstapel krimpen. Ik laat mij nog niet uit over percentages of aantallen. Dat werken we de komende jaren uit.

'Melkvee zal alleen nog maar gras en enige restproducten als rantsoen krijgen en de gemiddelde melkproductie zal daardoor licht dalen. Het totale volume waarschijnlijk ook, maar ook daar kan ik nog geen percentages aan koppelen.

'Het uitgangsprincipe is sowieso dat wat we in Nederland produceren, ook in Nederland consumeren. Nederland is namelijk groot genoeg om ons allemaal te voeden. Onze eerste modelberekeningen laten duidelijk zien dat dat zonder export en import mogelijk is. En hoewel we dus ook duidelijk minder gaan importeren, stopt dat natuurlijk niet helemaal. Dat is onrealistisch en onlogisch.

'Producten als bananen, citrusvruchten, chocolade, koffie en thee kunnen we beter importeren dan hier proberen te produceren. Ook export van bijvoorbeeld zuivel hoeft niet helemaal te stoppen, omdat we in een omgeving leven met veel grasland en op basis daarvan waarschijnlijk meer zuivel blijven produceren dan we zelf consumeren.'

Minder vlees- en meer plantaardige consumptie. Daarvoor is toch veel landbouwgrond nodig?

'Van de huidige beschikbare oppervlakte aan akkerland wordt 40 procent gebruikt voor de teelt van veevoer. Dat is inefficiënt. Als je die grond benut voor plantaardige gewassen die de mens kan eten, maak je enorme winst. Combineer je dat met een reductie van voedselverspilling, dan creëer je voldoende ruimte om de hele wereldbevolking van voedsel te voorzien.

'Plantaardig voedsel voor direct humane consumptie is wel degelijk efficiënter dan dierlijke productie. Gemiddeld stop je tweemaal zoveel humaan verteerbaar eiwit in een varken dan eruit komt. Het klopt dat de kwaliteit van dierlijk en plantaardig eiwit op onderdelen afwijkt, maar door ons dieet te verrijken met peulvruchten en noten, is dat tekort te tackelen.

'Het is zo dat dierlijke producten voor bijvoorbeeld vitamine B12 en omega 3-vetzuren zorgen. Zo nu en dan een glas melk of een vette vis sluit goed aan op de menselijke behoefte.'

Wat wordt de rol van boeren in Nederland?

'De huidige teeltplannen zijn grotendeels gericht op de productie van een paar gewassen, zoals uien en aardappelen. Wij pleiten voor het telen van een veel breder aanbod aan plantaardige producten, voornamelijk voor lokale consumptie in Nederland. Boeren telen deze gewassen naast elkaar op een veld, omringd door houtwallen en akkerranden.

'Daarnaast worden boeren, veel meer dan nu het geval is, betaald voor alle diensten die zij verrichten om het land en het landschap goed te onderhouden. Als stewards van het landschap. Dat doen zij binnen de milieugebruikersruimte en met respect voor het sociale fundament dat we met elkaar afspreken en vastleggen.

'Dat betekent niet dat we teruggaan in de tijd. Strokenteelt en de teelt van verschillende gewassen worden nu nog als inefficiënt beschouwd, doordat ze arbeidsintensiever zijn. Wij pleiten dan ook vol voor de inzet van robots in deze teelten.'

Het Nederlandse agrarische landschap bestaat nu grotendeels uit grasland. Verandert dat?

'Melkvee wordt in onze visie vooral gehouden op graslanden. Die blijven dan ook grotendeels intact. Omzetten naar akkerland voor de teelt van gewassen is hier een daar een optie, maar dat bepleiten wij niet. Dat is omdat graslandbodems goed CO2 kunnen opslaan. In de strijd om de klimaatproblemen te tackelen, hebben we die opslagcapaciteit van CO2 broodnodig.'

Wie gaat het proces regisseren om deze visie te bewerkstelligen?

'Wij zien geen rol voor één regisseur van het geheel. Alle mensen en spelers in de keten kunnen en moeten stappen zetten. Om dat te concretiseren, doen we wel aanbevelingen. Zo lijkt het mij een goed idee dat de overheid reclame voor 'lege calorieën' verbiedt. Dat zijn bijvoorbeeld frisdrank, chips en fastfoodproducten.

'Het aanpassen van de voedselomgeving is ook van belang. Het moet voor burgers makkelijker worden gezonde, lokale, plantaardige keuzes te maken. Dit kan door in alle openbare gebouwen het aanbod aan plantaardige producten sterk te vergroten. Supermarkten kunnen lokale en duurzame producten op prominentere plekken in de schappen uitstallen. Ook in het onderwijs en via educatie is veel te winnen.'

Willen supermarkten wel van hun economische model af? En willen consumenten meer dan het huidige gemiddelde van 11 procent van hun inkomen aan voedsel uitgeven?

'Als consumenten anders gaan kiezen, gaan supermarkten ook anders kiezen. Iedereen is consument en speelt hierin een rol. Als we de aarde gezond willen doorgeven, dan moeten we echt anders gaan leven. Dat gaat ook over mobiliteit en minder vliegreizen, maar voedsel is de basis van ons bestaan. Dat zou iedereen zo belangrijk moeten vinden dat we een groter aandeel van ons inkomen daaraan besteden.

'Als steeds meer mensen daarnaar handelen, krijg je op een gegeven moment omslagpunten waardoor de massa meegaat en als vanzelf ook overheden, verwerkende industrie en supermarkten.'

De huidige politiek is op vrijhandel gestoeld. Heeft een transitie niet alleen kans als de politiek volstrekt andere keuzes maakt?

'Dat klopt. Het huidige kapitalistische systeem drijft ons niet richting een duurzamer voedselsysteem. Enige vorm van marktbescherming is onontkoombaar. Daar hoort bijvoorbeeld bij dat je geen goedkope Braziliaanse producten kunt blijven toestaan naast je eigen duurzaam geproduceerde voedsel in de Nederlandse supermarkt. Dat is lastig, maar dat moet wel en is ook onderdeel van onze visie.'

Hoe realistisch acht u het dat uw visie in 2050 werkelijkheid is geworden?

'Het besef dat we het hele voedselsysteem vanuit een holistische visie moeten benaderen, groeit. Ook zie je steeds meer mensen in de samenleving bewegen. Ook onder boeren en in de productie van voedsel.

'Nederland laat zich als land graag erop voorstaan hoe goed we zijn in veel dingen. De uitvoering van deze visie biedt een mooie kans om te laten zien dat een voedselsysteem in een dichtbevolkt land wel degelijk anders kan worden ingericht. Zelf geloof ik erin en wil ik me met hart en ziel inzetten voor de verandering van het voedselsysteem, maar natuurlijk twijfel ik ook weleens of het lukt. Ik wil toekomstige generaties echt recht in de ogen kunnen kijken en kunnen zeggen: ik heb alles gedaan wat in mijn macht lag.'