Hoogleraar Laurens Sloot: 'Vrije markt sluit heel goed aan bij verduurzamingsdoel'

De Groningse hoogleraar en directeur van EFMI Business School mengt zich op sociale media regelmatig in de discussie over de toekomst van de agrarische sector. Hij wil in het interview de prijsdiscussie tussen boeren en supermarkten het liefst vermijden, maar kan er niet helemaal omheen. 'De landbouw is een heel sterke sector, op enkele deelsectoren na wordt er een goede boterham verdiend. Soms wordt net gedaan alsof supermarkten heel makkelijk hun geld verdienen, maar dat is natuurlijk niet zo.'

Dat boeren en tuinders steeds efficiënter zijn gaan produceren heeft enorm bijgedragen aan onze welvaart

Laurens Sloot, hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen

Sloot daagt 'klagende boeren die roepen dat supers te veel marge maken' weleens uit door te zeggen dat ze dan zelf een supermarktketen moeten starten. 'Dan houd je die hoge marges in je eigen zak. Men ziet dan al snel in dat het allemaal zo simpel niet is.'

In Den Haag wordt gesproken over een landbouwakkoord. De supermarkten moeten daarin ook een rol krijgen. Wat kunnen we daarvan verwachten?

'Het is duidelijk dat de Raad van State met de stikstofuitspraak een enorme spaak heeft gestoken in de Nederlandse economie. Er was blijkbaar te weinig vertrouwen in de vraag of innovaties in diverse sectoren de stikstofuitstoot voldoende naar beneden kunnen brengen. Dat vind ik jammer, want feitelijk is dat de afgelopen veertig jaar wel gebeurd.

'Maar goed, ongelukkig of niet, de uitspraak ligt er en we moeten ermee dealen. Partijen moeten tot elkaar komen om tot een werkbare oplossing te komen die boeren de ruimte geeft te blijven concurreren in de vrije Europese markt, maar tegelijkertijd de stikstofuitstoot aantoonbaar naar beneden brengt.

'Het zou het beste zijn als stikstofemissie op Europees niveau zou worden beprijsd. Dan houd je de vrije markt in stand en kun je toch je doel bereiken. Maar dat zal nog wel wat voeten in de aarde hebben.'

Kan een soort duurzaamheidspremie voor boeren een oplossing bieden?

'Als supermarkten onderling prijsafspraken zouden mogen maken van de Autoriteit Consument en Markt, zijn ze er snel uit. Een ondergrens voor een pak melk van 1,10 euro met 0,10 euro extra voor de boer maakt ze niet uit. Maar het maken van dergelijke afspraken is verboden sinds het verdwijnen van de wet op de bodemprijzen in 1998.

'We kunnen de Nederlandse supermarkten, lees: de Nederlandse consument, niet gaan verplichten om extra te betalen voor productie die naar het buitenland gaat. Daarnaast is de sector op de lange termijn ook niet gediend met een premie op minder efficiënt produceren. Het wegnemen van concurrentie door allerlei afspraken, neemt de tucht van de markt weg. Dat levert geen sterkere maar zwakkere sector op. Ook ligt overproductie op de loer. Voor je het weet hebben we weer een boterberg.

'Als de partijen in het landbouwakkoord tot een lichte prijsverhoging komen waar alle supermarkten zich aan committeren, kan dat wel extra ruimte verschaffen voor het financieren van stikstof- en klimaatmaatregelen. Het zou dan vijf of tien jaar kunnen duren totdat de uitstoot voldoende is gereduceerd. Belangrijk is vooral dat de speelvelden binnen de Europese Unie (EU) zoveel mogelijk gelijk blijven.'

Kan de vrije markt in een duurzame economie leidend zijn?

'De vrije markt heeft ons veel gebracht. In de Sovjet Unie hebben ze het destijds geprobeerd met staatsboerderijen en een planeconomie. Op de vrije markt wint een productievere boer het van een minder productieve collega. Dat is niet altijd een fijn systeem, maar het zorgt voor het zuinig omgaan met middelen: meer liters melk uit een bepaalde input.

'Dat een koe na een aantal jaren naar de slachterij moet, is onderdeel van het efficiënte systeem dat is gericht op een zo laag mogelijke footprint. Dat klinkt voor sommigen rationeel en kil, maar zo zit het in elkaar. Feitelijk sluit het vrijemarktdenken heel goed aan op het doel om de footprint te verlagen.

'Er is overigens wel een groot voordeel van alle heisa rondom de stikstofdiscussie. Het zet veel onderzoekers van universiteiten en kennisinstituten aan het werk om het net weer iets slimmer te doen. Denk aan een slimme innovator die een enzym ontwikkelt waardoor koeien minder methaan uitstoten. Op het moment dat je methaanuitstoot gaat belasten, gaan er ook mensen aan het werk om die uitstoot naar beneden te krijgen. Dat moet je dan ook meteen op Europees niveau doen.'

Gaat die innovatiekracht de sector ook in de toekomst verder helpen?

'Onze landbouw is zeer competitief. De kennisdriehoek met Wageningen University & Research en een sterke producerende en verwerkende sector is krachtig. Alles zit hier dicht bij elkaar. Duitsland is goed in het maken van machines en auto's, China in het maken van elektronica en wij in landbouw. Dat heet specialisatie en door de internationale handel worden die producten voor iedereen goedkoper. Daardoor stijgt onze welvaart.

'De landbouw heeft in de afgelopen dertig jaar de ammoniakuitstoot met 60 procent verminderd en tegelijkertijd de productie fors weten te verhogen. Een wereldprestatie, dankzij innovatie en steeds efficiënter werken. De Raad van State gelooft niet dat innovatie ons nog verder brengt. Ik geloof dat wel.

'Wat dat betreft heb ik grote verwachtingen van het ecomodernisme. Dat gaat ervan uit dat we met technologie steeds zuiniger en slimmer omgaan met schaarse grondstoffen. Daarnaast kun je nog kiezen voor het beprijzen van externaliteiten: de vervuiler betaalt. Als je de footprint gaat beprijzen, verschuift de vraag geleidelijk naar minder belastende vormen van vlees, dus minder rund- en lamsvlees en meer kip- en varkensvlees. Ook zo kun je je doel bereiken.'

Hoe kijkt u aan tegen het pleidooi voor het halveren van de veestapel?

'Het probleem is niet opgelost door je eigen straatje schoon te vegen. Hier heeft de Raad van State een beslissing genomen, maar het zou beter zijn als dit voor de gehele EU gelijk wordt getrokken. Misschien moeten we naar een stikstofquotum toe dat elk land kan verdelen over industrie en landbouw.

'Uiteindelijk wil iedereen de biodiversiteit en de vrije natuur zoveel mogelijk ruimte geven. Maar daarvoor is 'the point of no return' lang geleden al voorbij gegaan. De wereldbevolking is te groot geworden en we consumeren gezamenlijk veel te veel. Ik pleit niet voor een kleinere wereld, maar we moeten het probleem wel onder ogen zien als we allemaal op vakantie willen gaan en vijf, zes keer in de week een lekker stukje vlees willen eten.

'Een stukje landbouw afbouwen voor meer natuur is een politieke keuze. Maar voer geen valse discussie dat de stikstofuitstoot omlaaggaat als we hier de veestapel halveren, want dan gaat het hier omlaag en elders omhoog. Het zijn communicerende vaten.'

Moet Nederland oppassen niet zijn eigen specialisatie weg te gooien?

'Daar komt het wel op neer ja. Snijd je in de veehouderij, dan snijd je ook in verwerkende bedrijven als FrieslandCampina en Vion. De toegevoegde waarde van de gehele keten voor onze economie wordt door veel partijen onderschat. De agrifoodsector is een van de grote motoren achter onze welvaart.'

Toch even over prijs. Is de prijsontwikkeling in de landbouw niet te ver achtergebleven?

'De prijsinflatie op veel landbouwproducten is inderdaad lager geweest dan op veel andere producten. Dat komt dus doordat boeren en tuinders steeds efficiënter zijn gaan produceren. Dat heeft enorm bijgedragen aan onze welvaart, waardoor consumenten bestedingsruimte overhouden voor zaken als vakantie, vrijetijdsbesteding en bijvoorbeeld een Netflix-abonnement.

'Maar het is een misvatting te denken dat de landbouw minder is gaan verdienen en de supermarkten meer. Die maken ook maar 2 tot 3 procent winst. Ik word ook wel moe van die discussie dat de supermarkten het allemaal maar moeten betalen.

'Begin dan een eigen supermarktketen, als je als sector zo sterk bent. Zoals Sprouts Farmers Market in de Verenigde Staten. Dan zul je zien hoe lastig het is om klanten binnen te krijgen, hoeveel investeringen je moet doen en hoe hard je moet werken om aan het eind van de rit van iedere euro die je hebt omgezet twee centjes over te houden.

'Retail is een heel moeilijke tak van sport. In Nederland hebben we nog een relatief sterke foodretail, maar in landen als Duitsland en Frankrijk zijn de marges nog lager.'

Hoe ziet de relatie tussen boeren, tuinders en supermarkten er over tien jaar uit?

'De relatie tussen supermarkten en de agrarische sector en de verwerkende industrie zal hechter worden. Uiteindelijk zitten ze met z'n allen in hetzelfde schuitje en moeten we er gewoon uitkomen. Supermarkten zijn echt wel bereid een dubbeltje meer te betalen, als ze dat dubbeltje maar kunnen verwaarden naar de klant.

'Dankzij een intensievere ketensamenwerking kun je voedselveiligheid beter bewaken en zorgen dat duurzaamheidsinvesteringen kunnen worden gedaan. Uiteindelijk grijp je zo wel in in de vrije markt. Dat is een lastige.

'Je krijgt een soort gesloten systeem in Nederland waarmee we ons steeds meer afsluiten van de buitenlandse agrariërs. En het gevaar van zo'n vorm van protectionisme is dat Frankrijk en Duitsland dat ook gaan doen. Dan gooien we het kind met het badwater weg, want voor onze efficiënte en innovatieve productie is de EU een belangrijke exportmarkt.'