Tien jaar zonder melkquotum: 'Vol gas melken' is er wel vanaf

Bijna even snel kwamen er hobbels op de weg. Volgens voorzitter Erwin Wunnekink van LTO-vakgroep Melkveehouderij is destijds te weinig nagedacht over de gevolgen van groei in relatie tot de milieugebruiksruimte.

Het afschaffen van het melkquotum zorgde ervoor dat melkveehouders zonder investering in quota konden groeien. 'Toen in 2008 duidelijk werd dat het melkquotum zou verdwijnen, kreeg het ondernemerschap bij melkveehouders weer kansen', zegt Wunnekink. 'Al was het allemaal nog best onzeker tot het moment dat de EU besloot tot quotumverruiming.'

Boter- en melkpoederbergen

De melkquotering werd in 1984 ingevoerd om af te komen van de boter- en melkpoederbergen. Het duurde lang voordat de EU kansen zag voor zuivelexport naar derde landen en daarmee uitbreiding van de melkproductie.

Na het besluit tot opheffing van het quotum ondersteunde de EU een voortijdige productiestijging door de toegestane melkproductie in drie jaarlijkse stappen van 0,5 procent in 2006, 2007 en 2008 te verhogen. Daarna volgden nogmaals verhogingen van het quotum met 1 procent in de jaren 2009 tot en met 2013. In totaal was het quotum voor de afschaffing dus al met 6,5 procent verruimd.

Royal FrieslandCampina had zich volgens woordvoerder Jan-Willem ter Avest voorbereid op een verwachte uitbreiding van de melkproductie met 20 procent. Dat deed de coöperatie door strategisch te investeren in de uitbreiding van de verwerkingscapaciteit en modernisering.

Inspelen op marktontwikkelingen

De toename van de melkproductie bood ook kansen voor Royal A-ware. Dat zuivelconcern was in 2010 ontstaan door de fusie van Bouter Kaas en Anker Kaas. Met de bouw van een eigen kaasmakerij in het Friese Heerenveen kon het bedrijf snel schakelen en inspelen op marktontwikkelingen.

Dat dit moment samenviel met het einde van het melkquotum, was volgens operationeel directeur Klaas de Jong toeval, maar kwam wel goed uit. 'A-ware ging 1 miljard liter melk verwerken in Heerenveen. Sindsdien is dat continu gegroeid tot de ruim 2,8 miljard liter melk, afkomstig van ruim 1.500 melkveehouders, die we nu verwerken op verschillende locaties in Nederland en België.'

Ruimte voor toetreders

De zuivelsector werkte mee aan de uitbreiding van die melkproductie, zegt Wunnekink. 'Door de voorwaarden aan de fusie tussen Friesland Foods en Campina kwam er ruimte voor toetreders. Het getrek aan de melk begon. Op dat moment heerste de dynamiek van quotum eraf en gas geven.'

'Melkveehouders die met uitbreidingsplannen aanklopten bij Flynth, kregen te horen dat kansen op de exportmarkt wel betekenden dat dit gepaard zou gaan met een sterkere wisseling van de opbrengstprijzen van melk', stelt bedrijfsadviseur en sectorleider melkveehouderij Hans Scholte van accountantskantoor Flynth.

'Daarmee benadrukten we het belang van bufferruimte opbouwen: reserveer geld dat je verdient in goede jaren voor de mindere jaren. Een flinke categorie melkveehouders was en is hier niet sterk in.'

De melkproductie in Nederland steeg al voor de afschaffing van het quotum met zo'n 15 procent en lag in 2015 al 20 procent hoger dan tijdens de quotering. Die uitbreiding was in alle rapporten voorspeld, maar niet zo snel.

De snelle productiegroei was volgens Wunnekink niet helemaal verwonderlijk. In die tijd waren exportlanden Australië, Nieuw-Zeeland en de Verenigde Staten fors gegroeid. Er was ook veel vraag vanuit de wereldmarkt. 'We gingen eindelijk naar een gelijk speelveld. Het systeem van importheffingen en exportrestituties was al opgeheven. Alleen het quotum beperkte de Europese melkproductie.'

Garantieprijs FrieslandCampina

De voorspelling van sterk wisselende melkprijzen kwam vrijwel direct uit. In 2015 daalde de garantieprijs voor boerderijmelk bij FrieslandCampina met ruim 22 procent naar 30,68 euro per 100 kilo melk. In 2016 daalde de garantieprijs zelfs naar 28,38 euro per 100 kilo, voornamelijk door lagere basiszuivelprijzen op de wereldmarkt.

Door de snelle productiegroei kreeg het zuivelconcern al in 2015 10 miljard kilo melk aangevoerd. Als tijdelijke maatregel kregen melkveehouders 2 euro per 100 kilo toeslag, als ze gedurende een bepaalde periode evenveel of minder melk leverden dan in een vooraf vastgestelde referentieperiode. In 2016 volgde de regeling Gebalanceerde groei, waarbij melkveehouders werden beloond voor beheersing van hun melkaanvoer en bij overschrijding werd een afromingstarief toegepast.

Ook mestproductie zou groeien

Alle studies die voorafgaand aan de invoering van het melkquotum waren uitgevoerd, wezen niet alleen op een 20 procent stijgende melkproductie, maar ook op een toename van de mestproductie met de fosfaatproductie als belangrijkste knelpunt. In een poging om een stijging van de fosfaatproductie te reguleren, werd in 2014 de Wet verantwoorde groei melkveehouderij ingevoerd. Melkveehouders die uitbreidden, moesten aantonen dat ze voldoende grond hadden voor de mestafzet en/of mestafzetcontracten afsluiten.

Door een verschil in regionale belangen leverde de verantwoorde groei onvoldoende resultaat. Gevolg was dat toenmalig landbouwstaatssecretaris Sharon Dijksma een stelsel van fosfaatrechten aankondigde met 2 juli 2015 als peildatum. Op 1 januari 2018 werd het stelsel definitief ingevoerd met daarbij een korting op de fosfaatrechten van 8,3 procent op een beperkt aantal knelgevallen na.

Gemiddeld genomen waren melkveehouders volgens Scholte prima in staat om te anticiperen op het fosfaatrechtenstelsel. Namelijk via koop of huur van fosfaatrechten en verdere optimalisatie van de bedrijfsvoering, zodat de terugverdientijd van geïnvesteerde rechten en de financiële risico's werden beperkt. 'De invoering van het fosfaatrechtenstelsel was zuur voor melkveehouders die hadden ingezet op de strategie die we bij uitbreidingsplannen adviseerden: zorg ook voor voldoende grond. De fosfaatrechten werden ineens een sterker bepalende factor dan grond.'

Afschaffen ondoordacht

Terugkijkend denkt Wunnekink dat de effecten van de afschaffing van het melkquotum niet goed zijn doordacht. 'Iedereen zag meer ruimte voor groei. Vanuit de overheid, zuivelbedrijven en ondernemers is te weinig nagedacht over de gevolgen van die groei in relatie tot de milieugebruiksruimte', stelt hij.

'Binnen twee jaar na afschaffing van het quotum werden met terugwerkende kracht de fosfaatrechten ingevoerd. Het was beter geweest dat er voorafgaand scenariostudies waren gedaan naar die gevolgen. Dan waren er, net als bij pluimvee en varkens, direct dierrechten geïntroduceerd. Maar eerlijkheidshalve, de tijd was er niet naar om de discussie over quotum eraf en dierrechten erop te voeren', zegt de vakgroepvoorzitter.

Met dierrechten was het in zijn ogen ook voor ondernemers wellicht gemakkelijker geworden: 'Misschien zouden melkveehouders meer terughoudend zijn geworden in ondernemerskeuzes, omdat risico's beter waren in te schatten. Nu is een groep met de vingers tussen de deur gekomen. Erg vervelend.'

Forse kapitaalvernietiging

Terugblikkend heeft het onvoldoende inschatten van de risico's geleid tot forse kapitaalvernietiging, vindt Wunnekink. 'Destijds gingen we landelijk naar 20 procent meer melk, terwijl vervolgens door fosfaatrechten en nu door opkoopregelingen hard wordt gewerkt aan een krimp van de melkveesector.'

Voor melkveehouders die op de referentiedatum – 2 juli 2015 – hun stal nog niet vol hadden staan met vee, pakte het fosfaatrechtenstelsel slecht uit. De vele rechtszaken bij het College van Beroep voor het bedrijfsleven (CBb) hebben volgens Scholte hiervoor in de meeste gevallen bijna niets opgeleverd.

'Mijn persoonlijke mening is dat er zeker wat is af te dingen op de collectieve mening van de CBb-rechters dat melkveehouders dit hadden moeten zien aankomen. Dat is vooral onjuist voor de veehouders die kozen voor een strategie van extra melkproductie via extra grond en zonder fosfaatrechten', stelt de bedrijfsadviseur.

In Nederland en Europa spelen milieugrenzen een steeds grotere rol in de omvang van de melkproductie. De onzekere politieke en bestuurlijke situatie heeft invloed op het ondernemersklimaat. Deze factoren spelen een rol bij de keuzes van melkveehouders om te investeren of te stoppen.

FrieslandCampina heeft volgens Ter Avest zijn strategie hierop aangepast door kostenbesparing en optimalisatie van het productienetwerk. Daarnaast heeft de ledenraad ingestemd met maatregelen die het toetreden tot de coöperatie aantrekkelijker maken en is besloten het werkgebied uit te breiden in delen van Duitsland en België.

Met investeren om te kunnen groeien hadden Arnold en Jolanda Tijhuis al ervaring, toen ze nog een melkveebedrijf in het Twentse Lattrop hadden. Ze begonnen met een quotum van 200.000 kilo melk en hadden dat uitgebreid tot 780.000 kilo, toen ze in Lattrop niet meer verder konden vanwege een nabijgelegen Natura 2000-gebied. Die uitbreiding in quotum was mogelijk, doordat ze beiden zowel op het melkveebedrijf als buitenshuis werkten en steeds investeerden in aankoop en lease van melkquotum.

Van eigendom naar pacht

In 2010 verhuisden de melkveehouders hun bedrijf naar het Achterhoekse Terborg. Daar schakelden ze over van grond in eigendom naar pacht wat een flinke uitbreiding mogelijk maakte. 'Want ik heb nog geen rekenmachine gevonden die een investering in zowel quotum als koeien als grond mogelijk maakt', zegt Arnold Tijhuis.

Toen duidelijk werd dat het melkquotum er echt afging, hebben de ondernemers in 2014 nog 250.000 kilo quotum aangekocht in plaats van geleased. 'De prijzen lagen dicht bij elkaar en als er nog uitstel zou komen van afschaffing, waren we voorbereid', zegt Tijhuis. 'Andere melkveehouders zeiden toen vaak: 'Ik wacht wel. Vanaf volgend jaar zijn er geen quotumkosten meer.' Maar we zeggen altijd dat gratis groeien niet kan. Er zijn altijd kosten aan groei.'

De melkveehouder was ervan overtuigd dat er na afschaffen van het quotum wel een of andere maatregel zou komen om de groei in te perken. Dat het fosfaatrechten zouden worden en dat die zo snel zouden worden ingevoerd, wist hij toen nog niet.

Voorbereid op maatregelen

Tijhuis was wel voorbereid op nieuwe beperkende maatregelen. 'We gebruiken altijd gesekst sperma en hebben daardoor veel eigen jongvee om te kunnen blijven groeien. Dat was bij de invoering van de fosfaatrechten dus ook het geval.'

Zoon Sander Tijhuis werkt mee op het bedrijf en zal het te zijner tijd overnemen. De ondernemers melken nu 195 koeien en produceren bijna 2 miljoen kilo melk op 130 hectare.

Het vervallen van de derogatie betekent dat de melkveehouders nu al en straks nog meer mest moeten afvoeren. 'Met de huidige goede melkprijzen is dat betaalbaar. Als de melkprijs zakt naar 40 cent per kilo, hebben we een probleem. Het is prettig om te weten dat de pluimveehouders niet bijdragen aan het mestprobleem. Hopelijk komen er voor de varkenshouders ook meer kansen voor mestverwerking. Want mest van rundvee verwerken is naar verhouding te duur', vindt ArnoldTijhuis.