Hoe lang houden provincies milieuorganisatie MOB nog buiten de deur?

Ondanks de druk van de rechtszaken blijft Olieman laconiek. 'De overheid zegt dat ik te goeder trouw heb gehandeld. Ik zit met een vrij geweten in de rechtszaal. Je moet van het probleem van de overheid niet jouw probleem maken.' Dat wordt anders als er dwangsommen komen en dat is niet uitgesloten.

De Raad van State moet nog een eindoordeel geven. De Haagse rechtbank heeft Zuid-Holland meermaals opgedragen iets te doen aan de illegale situatie van deze PAS-melder. Met een spoedzaak bij de raad heeft de provincie bereikt dat er voorlopig niets gebeurt.

De raad wilde een slachting onder PAS-melders voorkomen. In de zaak Olieman werd een principieel oordeel over de handhaving aangekondigd. Op 28 februari kwam dat oordeel met goed nieuws voor PAS-melders.

'Provincies hebben tot medio 2025 ruimte om af te zien van handhaving tegen activiteiten van PAS-melders. Maar dan moeten zij wel motiveren dat er een redelijk evenwicht is tussen de belangen van deze melders aan de ene kant en het natuurbelang aan de andere kant', zo luidde het oordeel.

PAS-melders moeten in 2025 een natuurvergunning hebben. Tot die tijd kunnen provincies handhaving weigeren met door de raad aangereikte argumenten. Zoals de toezegging van de regering dat de melders zouden worden gelegaliseerd, de rechtszekerheid die ze aan het Programma Aanpak Stikstof (PAS) mochten ontlenen en deelname aan het legalisatieprogramma.

MOB-raadsman Wösten geeft een overzicht van bijna vijf jaar stikstofrechtspraak met een aantal gewonnen en verloren rechtszaken. 'Maar gewonnen of verloren is hier betrekkelijk', zegt hij. 'De hoofdvraag is uiteindelijk niet of een rechtszaak wordt gewonnen of verloren, maar of de oorzaak van de stikstofschade wordt aangepakt.'

Verloren zaak over uitrijden mest

Zwaar frustrerend verlies kwam voor MOB in een zaak over het uitrijden van mest. 'De emissies vanwege mestuitrijden spelen een hoofdrol in het stikstofverhaal', stelt Wösten. De raad oordeelde in 2022 dat een emissietoestemming bestaat voor agrarische percelen op basis van de maximaal toegelaten mestuitrijdnormen. Ongeacht welke ondernemer de mest uitrijdt en ongeacht de herkomst van die mest. Niet de (vaak onvolledig) benutte norm, maar de toegelaten (vergunde) norm bepaalt de legale emissieruimte.

De uitspraak veroorzaakte volgens Wösten een stuwmeer aan latente ruimte die het stikstofprobleem alleen maar groter maakt. Hij noemt dit een groot en belangrijk onderwerp omdat dit over 25 tot 30 procent van de totale Nederlandse stikstofemissies gaat.

MOB behaalde wel een slag met de Porthos-uitspraak van de raad, die de bouwvrijstelling vernietigde. De stikstofproductie tijdens de bouwfase van een project, zoals de bouw van een megastal of de aanleg van een weg of woonwijk, hoefde dankzij die vrijstelling niet te worden meegerekend.

Het Europese natuurbeschermingsrecht laat de bouwvrijstelling niet toe. Volgens de regering bedreigen tijdelijke activiteiten in de bouwfase de natuur niet, dankzij een pakket aan landelijke maatregelen. Maar dat kon de regering niet met wetenschappelijke zekerheid zeggen, oordeelde de Raad van State.

De rechtspraak over handhaving van PAS-melders gaf winst en verlies voor MOB. Diverse rechtbanken bestraften de weigering van enkele provincies om te handhaven bij PAS-melders. De provincie wilde bij Olieman niet handhaven. Toename van stikstof zou gering zijn en hij zit in het legalisatieprogramma. De belangen van de varkenshouderij wogen zwaarder. Maar het belang van de natuur was onvoldoende meegewogen, vond de rechtbank.

Druk op provincies

De oordelen van rechtbanken veroorzaakten een enorme druk op de provincies die de boeren probeerden te beschermen. De principe-uitspraak in februari verlichtte die druk.

'Los het ecologische probleem op, dan wordt ook het juridische probleem opgelost', stelt Wösten. Voorzitter Johan Vollenbroek van MOB vult aan: 'Mensen vragen ons massaal of we niet kunnen helpen met juridische procedures. Dat is kennelijk het enige wat werkt. De overheid beschermt zijn burgers niet en houdt zich ook niet aan zijn eigen wet. Vorig jaar heb ik met drie ministers overleg gehad over een eventuele uitweg uit de stikstofproblematiek. We hebben een voorstel neergelegd, maar ze vonden onze eisen te zwaar.'

Succes voor MOB

MOB werkt in meer sectoren dan alleen de veehouderij. Zoals omstreden biomassacentrales waar het om de uitstoot van CO2 en stikstof gaat. Vollenbroek is daar al langer mee bezig. Niet zonder succes, zegt hij. Vorig jaar werd de milieuvergunning van de grootste Nederlandse centrale van Vattenfall in het Noord-Hollandse Diemen vernietigd door de Raad van State.

Voor een biomassacentrale van Sabic in Noord-Brabant waren volgens de rechter ook onterecht vergunningen verleend. Vollenbroek: 'Daarnaast is een fors aantal mestvergistingsinstallaties niet doorgegaan na procedures van MOB.'

De luchthavens Schiphol, Rotterdam en Eindhoven kregen te maken met MOB, omdat ze geen natuurvergunning hebben maar wel stikstof veroorzaken. De grootste valse PAS-melder werd ook niet vergeten: Lelystad Airport. Stikstofminister Christianne van der Wal weigerde na een verzoek van MOB maatregelen op te leggen aan de luchthavens. De rechtbank Gelderland nam daar recent geen genoegen mee.

Aanscherping van gevoerd beleid is volgens de Overijsselse gedeputeerde Gert Harm ten Bolscher (SGP) een van de gevolgen van de procedures van MOB. Maar ze zorgden ook voor grote onzekerheid bij ondernemers en druk op de handhaving. Voor de ambtelijke organisatie moesten extra budgetten en personeel worden geregeld.

Volgens stikstofdeskundige Wim de Vries had de stikstofuitspraak van de raad in 2019 niet een direct effect op zijn wetenschappelijke onderzoek. Maar de Wageningse hoogleraar raakte wel betrokken bij nieuw beleid.

'Ik heb toen redelijk wat geschreven over hoe het beleid zou kunnen worden veranderd van een depositie- naar een emissiebeleid, om het probleem te duiden. Niet alleen voor de natuur, maar ook de waterkwaliteit en klimaat. En om oplossingsrichtingen aan te geven', laat De Vries weten. 'Dat is wel allemaal gebeurd vanwege deze uitspraak.'

KDW afschaffen

Minister Van der Wal vroeg De Vries of de kritische depositiewaarde (KDW) kan worden afgeschaft. Dat kan, zegt hij, maar dan moet er wel een goed alternatief zijn. 'Het is de beste maat die wij op dit moment hebben om de effecten van stikstof op de natuur te bepalen.'

Maar daarom hoeft de KDW volgens De Vries nog niet in de wet. 'Het kan worden gebruikt om een vereiste vermindering van de landelijke uitstoot te onderbouwen. En als je toch iets in gang wil zetten, is het vertalen van het landelijke uitstootdoel naar een uitstootdoel naar elke boerderij toe iets waarvoor ik jaren heb gepleit. Dan weet je als boer waar je aan toe bent.'

Niet het goede voorbeeld

Sander Kole, hoofddocent Omgevingsrecht aan de Open Universiteit, kijkt naar de Europese natuurbeschermingsregels en hoe die door de overheid worden uitgelegd en toegepast. Hij wijst op een patroon. 'We gaan afspraken aan op basis van het unierecht, maar het wordt in veel gevallen niet nageleefd. Dat vind ik eigenlijk heel treurig. Dan geef je als overheid niet het goede voorbeeld.'

Als je afspraken maakt, je stelt regels op, dan moet je daar pal voor staan en het goede voorbeeld geven, vindt Kole. 'Anders verdwijnt het draagvlak voor die regels.' De docent toont wel begrip voor niet altijd beschermde boeren. Maar hij spreekt het beeld tegen dat de natuurbeschermingsregels alleen maar speeltjes zijn van natuurbeschermers. 'Dat is niet zo. Die regels zijn er voor ons allemaal.' En over de impact van de rechtszaken van MOB zegt Kole: 'Het belang van de milieuorganisatie is moeilijk te onderschatten voor het omgevings- en bestuursrecht.'