Landbouwakkoord moet toekomst bieden

In het landbouwakkoord wil Adema breedgedragen afspraken maken over de landbouwtransitie. De bewindsman noemde de komende gesprekken daarover eerder al 'het moment voor de sector om mee te praten over de toekomst en hoe doelen gehaald gaan worden'.

Adema waarschuwde woensdag tijdens een Agractie-bijeenkomst in Zwartsluis dat de hoofdlijnenbrief die hij vrijdag naar buiten bracht niet bijzonder veel details zou bevatten over hoe het landbouwakkoord er precies uit gaat zien. 'Dat verwachten ze in Den Haag misschien, maar ik wil een akkoord sluiten met boeren aan tafel, niet over de hoofden van boeren heen.'

Met de positionpaper 'Samenwerken aan perspectief voor agrarische ondernemers' legde het Interprovinciaal Overleg (IPO) deze week een flinke verlanglijst neer bij Adema voor de inhoud van het landbouwakkoord.

De provincies beloven te voldoen aan de opgaven die er liggen voor de gebiedsprocessen, maar willen daar ook wat voor terug. Voor de gevraagde systeemverandering in de landbouw zijn vanuit de overheid een langetermijnaanpak en een visie op de toekomst van de landbouw- en voedselketen nodig.

Alleen dan kunnen boeren investeringsbeslissingen nemen die nodig zijn voor het slagen van de gebiedsprocessen. Hiervoor zijn volgens het IPO duidelijke doelen, ruimte en een goed verdienmodel noodzakelijk.

Provincies willen zelf ook kunnen sturen en onder meer op regionaal niveau afspraken maken met ketenpartijen. Bijvoorbeeld voor het leveren van biologische streekproducten aan supermarkten en de rechtstreekse afzet aan de consument. Lokaal moeten randvoorwaarden deze korte ketens stimuleren. Landelijk kan volgens het IPO een btw-verlaging voor streekproducten een manier zijn en moeten er bindende afspraken met ketenpartijen worden gemaakt.

Externe 'denktank'

Het rapport van het IPO is opgesteld in samenwerking met een externe 'denktank' die bestaat uit boeren- en natuurorganisaties, experts en partijen uit het bedrijfsleven. Daarmee lijkt er al veel voorwerk verricht voor de gesprekken die Adema gaat voeren.

'In mijn aanpak staat het verdienvermogen van de boer bovenaan, hoe belangrijk de ketenpartijen ook zijn. Ik merk dat de agrarische sector wel gemotiveerd is om aan de slag te gaan. Maar boeren hebben zorgen over het verdienvermogen. Ze vrezen in de knel te komen tussen de keten, de consument en alles wat de politiek van ze vraagt', stelt de landbouwminister.

Uitgangspunt voor Adema bij het landbouwakkoord is het verdienvermogen van boeren in de nieuwe situatie. 'Uiteindelijk staat de hele samenleving aan de lat om te zorgen dat de boer toekomst heeft. Ik ben bereid stevige afspraken met de keten te maken.'

Verschillende gesprekspartners waarmee minister Adema voor het landbouwakkoord om de tafel gaat, onderschrijven het belang van een stevig grondbeleid. In de discussie over de landbouwtransitie vallen geregeld begrippen als grondgebondenheid, landschapsgrond, overgangsgebieden en kringlooplandbouw.

Deze opgaven hebben betrekking op de beschikbare gronden voor de landbouw en wachten daarom op een concrete uitwerking, zeggen de provincies, die er in de gebiedsprocessen mee aan de slag moeten.

Het IPO denkt ook aan aanpassing van de pachtwet, opheffing van belemmerende staatssteunregeling en ruimte voor het onderhands verkopen van gronden voor gebiedsprocessen. Ook het aankopen van grond via de Wet voorkeursrecht gemeenten moet tot de mogelijkheden behoren.

Grond veiligstellen

Vanuit de landbouwsector klinkt ook de roep om grond veilig te stellen. Directeur Gerbrand van 't Klooster van de Federatie Particulier Grondbezit (FPG) noemt financiering van grond voor de blijvers een van de belangrijkste vraagstukken die moet worden opgenomen in het landbouwakkoord.

'Er moeten onderwerpen op tafel komen als pacht en de fiscale behandeling van investeringen in grond. Dat moet ook voor de korte termijn financieel kunnen lonen. Hoe kun je de grondeigenaar beter betrekken bij de opgaven en ruimte geven aan een brede verwaarding van grond?', aldus Van 't Klooster.

Verdiencapaciteit versterken

Een belangrijke vraag is hoe je bij extensivering toch de verdiencapaciteit van de grond voor het bedrijf kunt versterken, zegt de FPG-directeur. 'Extra economische activiteiten zijn nodig om opbrengstverlies door extensivering te compenseren. Ook groen-blauwe diensten kunnen de ondernemer helpen aan nieuw verdienvermogen. Uiteindelijk is een hele instrumentenkoffer aan maatregelen nodig.'

Naast organisaties als de FPG zal Adema ook natuurbeschermers, banken en retailers uitnodigen aan de gesprekstafel. Het is noodzakelijk dat ook bij de natuurorganisaties draagvlak wordt gevonden voor het landbouwakkoord, zegt de bewindsman. 'Dat is nodig om voldoende steun te krijgen in de Tweede Kamer. Anders kan het bij volgende verkiezingen zo weer worden afgebroken. Met een zo breed mogelijk draagvlak borgen we de continuïteit van het landbouwakkoord.'

De gesprekken voor het landbouwakkoord gaan snel van start. Adema wil al in februari een definitief akkoord sluiten, zei hij eerder. Voor zichzelf ziet hij als eindverantwoordelijke een centrale rol weggelegd. Toch zal hij niet als gespreksleider fungeren. Dat wordt zijn partijgenoot Wouter de Jong. Hij was gedeputeerde in Utrecht, burgemeester van de gemeente Houten en voorzitter van de verkiezingsprogrammacommissie van de ChristenUnie.

Perspectief ondernemer staat centraal

Namens de provincies zal de Brabantse landbouwgedeputeerde Elies Lemkes-Straver (CDA) bij Adema aanschuiven. 'We hopen dat onze position paper een bouwsteen kan zijn om tot een robuust en gedragen landbouwakkoord te komen. Het perspectief voor de ondernemer staat centraal', zei ze deze week.

'De agrarisch ondernemer moet in staat zijn te investeren in de toekomst van zijn bedrijf, passend in de ecologische en ruimtelijke randvoorwaarden. Je kunt alle pijlen op de boer richten, maar het moet ook kunnen worden betaald als er wordt geïnvesteerd of als de bedrijfsvoering moet worden aangepast', geeft Lemkes-Straver aan.

Het landbouwakkoord kent een lange aanloop. Al in 2017 werd er tijdens de behandeling van de landbouwbegroting in de Tweede Kamer over gesproken. Op 24 november 2020 noemde PvdA-landbouwwoordvoerder William Moorlag het opnieuw tijdens de begrotingsbehandeling. Hij vond een breed gedragen akkoord tussen boeren, politiek en keten noodzakelijk voor de transitie naar kringlooplandbouw.

De SGP omarmde het idee en wist voldoende steun achter een motie te krijgen. Toenmalig landbouwminister Carola Schouten verzocht daarop de de Sociaal-Economische Raad (SER) de mogelijkheden te verkennen.

In juni 2021 verscheen een positief adviesrapport. De SER achtte een landbouwakkoord zelfs noodzakelijk om aan alle politieke wensen te voldoen. De verkenners zagen het toen ook als een manier om een einde te maken aan de polarisatie in de landbouwdiscussie.

Transitieopgaven en NPLG

Het SER-advies belandde tussen de vele rapporten op de formatietafel van het huidige kabinet. Na bijna tien maanden onderhandelen was er in het coalitieakkoord niets meer terug te vinden over een landbouwakkoord. Wel lagen er opeens transitieopgaven en een Nationaal Programma Landelijk Gebied (NPLG).

Die top-downbenadering vanuit het kabinet deed de boerenprotesten escaleren. 'Den Haag' riep Johan Remkes om hulp. Hij wees na gesprekken met de boerenorganisaties op dat toch niet zo gekke idee van PvdA en SGP.

'Boer moet weten dat hij door kan gaan'

Van der Tak geeft aan dat zijn grootste inzet is dat boeren die door willen met hun bedrijf dat ook kunnen. 'Het oplossen van de problemen rond stikstof, water, klimaat en bodem is belangrijk, maar het inkomen en verdienvermogen van boeren en tuinders is dat ook.'

Het landbouwakkoord moet richtinggevend zijn voor het toekomstperspectief voor bedrijven, aldus de LTO-voorzitter. ‘Dat ze in de toekomst hun onderneming kunnen overdragen aan een zoon of dochter. Het is voor mij essentieel dat dat erin komt te staan.'

Het landbouwakkoord zal verder kijken dan 2030, het jaar waarin onder meer de stikstofdoelen moeten worden gehaald, voorspelt Van der Tak. 'Het gaat nu erg vaak over de piekbelasters en de stoppers. Het landbouwakkoord moet afspraken bevatten tot 2035-2040.'

Van der Tak heeft vragen en zorgen over of er wel voldoende perspectieven zijn voor de blijvers. 'De Kamerbrieven van vrijdag geven daar niet alle antwoorden op. Dus daar moeten we met het kabinet verder over praten', verwacht de LTO Nederland-voorzitter.

‘Gaat erom of we bestaansrecht hebben’

Die vragen zijn volgens Meijer nodig om te bepalen wat de claim van de landbouw is voor het Nationaal Programma Landelijke Gebied (NPLG). 'Het gaat uiteindelijk om de vraag of we bestaansrecht hebben. In elk gesprek dat ik met jonge boeren heb, vragen ze: doen we er nog toe voor dit kabinet?’, geeft hij aan.

‘We vinden dat we bestaansrecht hebben en dat we een bijdrage kunnen leveren aan deze wereld. We zien dat dit in lijn moet zijn met de uitdagingen die de maatschappij stelt. Als het kabinet ook vindt dat wij een meerwaarde hebben, moeten we ruimte krijgen om die te ontwikkelen en te beschermen.'

NAJK staat open voor het landbouwakkoord. 'Maar het moet wel ergens over gaan’, benadrukt Meijer. ‘We gaan voor een gezamenlijke visie en claim richting het NPLG. We kunnen wel een akkoord sluiten, maar als we geen ruimte krijgen, heeft het geen zin.'

‘Vorming akkoord wordt enorme uitdaging’

‘Wat ons betreft is het allerbelangrijkste dat niet alleen stikstofdoelen, maar ook doelen voor natuur, bodem, water en klimaat worden gehaald’, stelt Demmers. Daarbij is het volgens haar cruciaal dat het landbouwakkoord voor boeren helder maakt hoe ze moeten omschakelen naar duurzame landbouw. ‘Pas als duidelijk is hoe ze moeten omschakelen en hoe hun verdienmodel eruitziet, wordt de drempel voor boeren lager.’

Demmers denkt dat de vorming van het akkoord een ‘enorme uitdaging’ wordt. 'Als je kijkt wat er de afgelopen jaren is gebeurd rondom de landbouw. Het is een zoektocht naar een nieuwe toekomst, die omslag maak je niet van de ene op de andere dag.’

Maar tempo is wel cruciaal, stelt Demmers die vertrouwt op de inzet van de sector. ‘Ik heb de indruk dat de sector het akkoord met beide handen aangrijpt. Maar het zal soms pijn doen, de doelen liggen vast. Daar zal niks aan veranderen. Het landbouwakkoord gaat vooral over hoe het moet gebeuren, niet over wat.’