'Geef boeren hun collectiviteit terug'

De verbetering in de landbouw voor milieu-indicatoren zoals stikstof, fosfaat en broeikasgassen stagneert sinds 2010. Dat is geen toeval. In een korte periode vanaf dat jaar zijn de uitvoeringskracht en collectiviteit in de agrarische sector afgebroken. Als we vooruit willen, moeten we aan het begin beginnen: geef boeren hun collectiviteit terug.

Nederland richtte na 1945 een systeem in van publiek-private samenwerking met instituties zoals de Sociaal-Economische Raad (SER). Onder toezicht van de SER richtte het ministerie van Landbouw product- en bedrijfschappen op, grotendeels bestuurd door boeren. De productschappen boden sectoren de mogelijkheid collectieve afspraken te maken die bindend waren voor de eigen achterban. Daarnaast gaven ze met kennis van de sector een praktische invulling aan politieke doelen.

Deze wisselwerking tussen overheid en sectoren werkte ook voor milieudoelen. Boeren in de 'open' sectoren, met name de melkveehouderij en akkerbouw, werken als het ware onder een collectieve milieuvergunning. Je kunt niet opknippen waar de stikstofdepositie van de ene boer begint of de waterkwaliteit van de andere eindigt. Opgaven op het gebied van stikstof, water en klimaat kun je alleen collectief aanpakken.

Na 2000 kwam er een kentering. Boeren zagen zichzelf steeds meer als ondernemers. De overheid trok zich terug en de milieuproblemen leken opgelost. De eerste twee kabinetten-Rutte besloten de product- en bedrijfschappen af te schaffen, het ministerie van Landbouw op te heffen en een einde te maken aan de Dienst Landelijk gebied. Weg uitvoeringskracht. Weg collectiviteit.

Van crisis naar crisis

De problemen begonnen in 2015. Veel melkveehouders vierden 'bevrijdingsdag' toen het melkquotum werd opgeheven en gingen uitbreiden. Niemand lette nog op het collectieve plafond voor de toegestane fosfaatproductie. De fosfaatcrisis volgde, met een verplichte krimp voor alle melkveehouders. Daarna de stikstof-, mest- en straks de watercrisis. Uitvoeringsprogramma's voor gewasbescherming en klimaat verdwenen in een la.

De stikstofaanpak laat zien hoe dramatisch de gevolgen zijn. Na het rapport 'Niet alles kan overal' van Remkes uit 2020 had moeten worden ingezet op uitvoeringsplannen om in 2030 de emissie van stikstof te halveren. Als de productschappen nog hadden bestaan, dan hadden ze binnen enkele maanden een plan opgeleverd met een prijskaartje en een benodigd juridisch kader inclusief beleidsinstrumenten. Nu heeft het ministerie zich vastgedraaid in een juridisch moeras.

Nieuwe collectieven

Boeren hebben zowel regionaal als landelijk nieuwe collectieven opgericht, zoals voor agrarisch natuurbeheer en de erkende producenten- en brancheorganisaties. In verenigingen als BoerenNatuur en BO Akkerbouw zitten enthousiasme en uitvoeringskracht.

De sector heeft behoefte aan het versterken van de bestaande collectieven en de oprichting van een nieuwe publiek-private uitvoeringsorganisatie voor vraagstukken die sectoren en ketens overschrijden. Het is aan de politiek om keuzes te maken. Daarom deze oproep: geef boeren hun collectiviteit terug.