Modernisering pacht lijkt uit beeld bij politiek

De laatste aanpassing aan het Nederlandse pachtstelsel was in 2007, maar al snel was daar onvrede over. Vooral de invoering van kortdurende pacht bleek voor de landbouw niet te werken. Boeren klaagden onder andere over te weinig zekerheid voor investeringen.

Zandman: 'Aanpassing van het pachtstelsel is echt belangrijk. Voor het mestbeleid, voor verduurzaming, voor alles. Het is de basis van een heel systeem. Boeren kunnen daarin niet veel met eenjarige pacht. We hebben langjarige zekerheid nodig om te kunnen investeren.'

In de sector wordt sinds 2016 serieus gesproken over aanpassingen van het stelsel. Voormalig landbouwministers Carola Schouten, Henk Staghouwer en Piet Adema kwamen achtereenvolgens met nieuwe plannen om het nu eens goed te regelen.

Die laatste daagde de sector uit om zelf met voorstellen te komen. Dat resulteerde in 2023 in een gezamenlijk voorstel van LTO Nederland, NAJK, de Bond van Landpachters en Eigen Grondgebruikers (BLHB) en de Federatie Particulier Grondbezit (FPG).

Belangrijke onderdelen uit het gezamenlijke voorstel zijn langdurige pacht stimuleren en kortdurende pacht ontmoedigen, de mogelijkheid om afspraken te maken over verduurzaming en een aanscherping van de toetsing op bedrijfsmatig gebruik. Dit laatste moet illegale onderverpachting tegengaan.

Dat beviel Adema allemaal zo goed dat hij de meeste voorstellen overnam. Hij verwachtte eind dit jaar de besluitvorming rond te kunnen krijgen met wat goede wil van de Haagse politiek.

Sinds de val van het vorige kabinet en het vertrek van Adema ligt het vernieuwingsproces stil. Niet alleen de minister vertrok, maar ook een deskundige ambtenaar ging weg. Een nieuw team heeft de handschoen opgenomen. Verschillende spelers in het onderhandelingscircuit hebben desondanks de indruk dat het onderwerp wat naar de achtergrond is verdwenen.

Teleurgesteld

Zandman is teleurgesteld dat er zo weinig vaart zit in het proces. 'Toen ik in 2023 begon als bestuurder, zei mijn voorganger: 'We zijn er bijna doorheen.' Nu zijn we een jaar verder en niets opgeschoten, terwijl het pachtstelsel belangrijk is voor de toekomst van de landbouw. Misschien wel fundamenteler dan ze in Den Haag denken.'

Dit jaar gaat het pachtstelsel niet op de schop, verwachten deskundigen. Wie vraagt naar een optimistische termijn, hoort: eind 2025.

Meer dan de helft van de oppervlakte van Nederland is landbouwgrond. Dat is 2,2 miljoen hectare. Een kwart daarvan wordt verpacht. Het pachtstelsel is dus een belangrijke pijler onder de agrarische sector.

Van de verschillende pachtvormen liggen vooral de reguliere pacht (230.000 hectare) en de geliberaliseerde pacht (190.000 hectare) onder de loep. De laatste vorm wordt grotendeels overgelaten aan de markt. De verpachter en pachter onderling bepalen de termijn en de prijs. De reguliere pacht staat onder controle van de overheid, die jaarlijks de maximale stijging of daling van de pachtprijzen bepaalt, gedifferentieerd over regio's.

Steeds vaker kortlopend

Mede door de huidige pachtwetgeving zijn nieuwe pachtovereenkomsten steeds vaker kortlopend. Meer dan 90 procent van de nieuwe pachtcontracten bestaat tegenwoordig uit kortlopende – korter dan zes jaar – geliberaliseerde pachtcontracten. Anno 2024 zijn die kortlopende contracten vaak een sta-in-de-weg voor investeringen en financieringen.

Voormalig landbouwminister Piet Adema wilde dat pacht als financieringsinstrument onderdeel zou worden van alle transitieopgaven waarvoor de landbouw staat. Langlopende pacht vergemakkelijkt zo de grote opgaven voor bodem(kwaliteit), water(kwaliteit), natuur (stikstof) en biodiversiteit meer dan kortlopende pacht, meende Adema.

Kortlopende pachtcontracten leveren boeren te weinig zekerheid op en kennen vaak relatief hogere prijzen. De oud-minister verwachtte ook dat pachtprijzen dalen als langlopende contracten de norm worden. Daarnaast wilde hij de mogelijkheden verruimen voor verpachters en pachters om duurzaamheidsvoorwaarden af te spreken. Bestaande pachtcontracten blijven overigens ongemoeid.

Veel van Adema's voorstellen kwam uit een advies dat LTO met drie andere organisaties had gemaakt. Daarmee sloten ze aan op maatschappelijke trends. Zo komen er de laatste jaren steeds meer kleine duurzame initiatieven die land kopen en langdurig verpachten aan duurzame (biologische) boeren. Maar ook grootgrondbezitters stellen duurzame voorwaarden aan hun pachters in combinatie met een lange(re) pachttermijn. Staatsbosbeheer besloot onlangs vanaf 2025 alleen nog langdurige pachtcontracten af te sluiten.

Biologische boer Paul Wagenaar uit het Noord-Hollandse Wijdenes kreeg een langdurig contract van Staatsbosbeheer voor twaalf jaar. Langere pacht doet voor hem wat in de nieuwe pachtwet wordt geprobeerd. 'Het zorgt voor continuïteit', zegt Wagenaar, die al 23 jaar pacht van Staatsbosbeheer. Steeds voor een jaar. 'Dat ging per openbare inschrijving. Dat levert toch voortdurende onzekerheid op. Hun focus is ook veranderd. Wilden ze eerst alleen maar verruiging, nu wordt meer in overleg gekeken welke natuur gewenst is.'

Het is juist die onzekerheid van korte pachtcontracten die landbouworganisaties met Adema uit het systeem wilden halen. Daarnaast zou er met een 'toets op bedrijfsmatigheid' meer controle komen of een pachter nog wel echt als boer zijn grond gebruikt.

Voor sommige boeren is het fiscaal interessant om hun grond onderhands te verpachten. Dat zijn (gedeeltelijke) stoppers, maar ook oudere boeren die in de praktijk gepensioneerd zijn.

Jonge boeren dupe

Deze voor bestaande pachters fiscaal aantrekkelijke methode houdt de ontwikkelingsmogelijkheden van andere boeren tegen. Vooral jonge boeren worden hier slachtoffer van. Zij hebben bij onderhandse pacht weinig tot geen rechten en het telt niet mee bij financiering. Het is grond die zij officieel niet hebben.

Omdat het door de wet tegen leeftijdsdiscriminatie verboden is om een pachtcontract op te zeggen op iemands 65ste, moet de door de landbouworganisaties geadviseerde toets op bedrijfsmatigheid in het nieuwe stelsel zeker een plek krijgen, vinden zij.

Een ander probleem is de 'grijze' of 'zwarte' pacht, hectares die worden 'verpacht' op mondelinge afspraken of op basis van een contract tussen ondernemers onderling. Deze afspraken zijn niet aangemeld/geregistreerd bij de grondkamer. Het gaat misschien wel om meer dan 200.000 hectare. Dit grote areaal geeft eigenlijk al aan dat veel ondernemers niet uit de voeten kunnen met het huidige pachtstelsel.

Controle houden

Opvallend is dat waar het plan van Adema en dat van de agrarische organisaties bij nieuwe pachtcontracten van korte naar lange pacht willen, deze trend bij provincies, gemeenten en waterschappen minder duidelijk is. Zij verpachten doorgaans voor korte tijd. Dat doen zij juist om controle te houden op het gebruik van hun grond. Daaronder valt verduurzaming, maar het kunnen ook andere ruimtelijke plannen zijn.

Het pachtstelsel is in het huidige kabinet geen zaak van de minister, maar van staatssecretaris Jean Rummenie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur (LVVN). Die heeft het onderwerp voor deze maand op een vergadering van de Kamercommissie voor Landbouw gezet. Of daar inhoudelijk over de afwerking van het beleid wordt gepraat of over een voortgangsrapportage, is niet duidelijk.