Helofytensloot met stuw is een goede combinatie

Helofytensloten hebben een positief effect op de waterkwaliteit en biodiversiteit. Na 3,5 jaar onderzoek in een sloot op Aeres Farms in Dronten blijkt dat helofyten 60 procent stikstof en 50 procent fosfor uit slootwater kunnen filteren.

Aan het begin en eind van de helofytensloot zijn sensoren geplaatst om de waterkwaliteit te monitoren. Waterschap Zuiderzeeland nam maandelijks watermonsters om te analyseren. Het officiële deel van het onderzoek is afgerond. Het waterschap is gestopt met watermonsters nemen en stikstof en fosfor worden daarom niet meer geanalyseerd.

Aeres gaat door met online monitoren. De schoolboerderij wil met het redoxpotentiaal blijven aantonen dat bodembacteriën dankzij helofyten het water zuiveren. Een helofyt is een moerasplant die in de waterbodem wortelt, maar met de stengel en bladeren boven het water uitsteekt. Lisdodde, riet, lissen en biezen zijn bekende voorbeelden.

Waterzuivering

Helofyten hoef je niet te planten, in een natte omgeving komen ze vanzelf. De planten nemen zuurstof op uit de lucht en transporteren deze naar de wortel. Bacteriën in de bodem leveren de grootste bijdrage aan de waterzuivering, helofyten zorgen voor een goed leefklimaat voor die bacteriën.

De combinatie met de stuw in de sloot maakt het systeem compleet, is de overtuiging van Wolter van der Kooij. Hij is lector agrarisch waterbeheer bij Aeres Hogeschool Dronten en vanaf de start van het onderzoek in 2020 betrokken. In dat jaar werd ook een stuw geplaatst in de helofytensloot van 800 meter lang.

'Met een stuw kun je het water langer vasthouden en geef je de bacteriën meer tijd voor denitrificatie, waarbij nitraat wordt omgezet in stikstofgas', legt Van der Kooij uit. Ook een deel van de fosfor verdwijnt. 'Door eens in de vier jaar de sloot uit te maaien en de bagger af te voeren, creëer je een voedselarme sloot. Breng de bagger bij de mest en strooi het uit over het land voor een voedselrijkere bodem.'

Hoe vaak je de sloot moet uithalen, hangt volgens de lector af van de capaciteit van de sloot. 'Onze sloot is overgedimensioneerd en daarom hoeft dat maar zelden te gebeuren. Helofyten belemmeren de waterafvoer beperkt. Toch vinden de bedrijfsleiders van Aeres Farms een lage onderhoudsfrequentie spannend en daarom is de sloot in 3,5 jaar twee keer uitgehaald.'

Grondwaterpeil

Daarnaast vindt Van der Kooij dat de bedrijfsleiders te snel de stuw laten zakken om water af te voeren, bijvoorbeeld omdat het nat is op het land en ze daar dan niet met machines terecht kunnen. 'Zonde, want hoe meer water in de sloot, hoe meer insecten. 'Daarbij helpt het niet om het slootpeil te laten zakken als er veel water op het land staat. Dat heeft meestal te maken met een slechte doorlatendheid of te weinig organische stof.'

De lector stelt dat boeren bij wateroverlast op het land moeten sturen op basis van de grondwaterstand en bodemvocht. 'Loopt het grondwaterpeil flink op, laat dan de stuw een stukje zakken. De stuwhoogte is namelijk wel van invloed op de grondwaterstand.'

Van der Kooij wil bij agrariërs nog een andere misvatting wegnemen. 'Veel ondernemers denken dat drains niet werken als ze onder water staan. Dat is onjuist. Door de bolle grondwaterspiegel zakt het water, dus dan is er altijd een drukverschil', geeft hij aan. 'Bij drains onder water is het alleen lastig om te zien of ze goed werken en je kunt er ook wat vervuiling in krijgen, maar dat speelt nauwelijks.'

Toen Nieuwe Oogst half juni de helofytensloot bezocht, stond er niet meer dan een bodempje water in. 'Jammer, nu is er nauwelijks buffer voor een droge periode', zegt Van der Kooij. Hij geeft toe dat het goed regelen van een stuw een spel is dat je als boer moet leren. 'Ik kan niet standaard een bepaald niveau adviseren. De situatie is overal anders, dus het blijft maatwerk.'

Ook nadelen

Een helofytensloot kent ook nadelen. Omdat de slootvegetatie minder vaak wordt gemaaid, krijgt onkruid vrij spel. Voor aangrenzend grasland is dat geen probleem. Bij een gesloten grasmat kunnen onkruiden zich niet vestigen. Maar voor aangrenzend bouwland is dit wel een aandachtspunt.

Van der Kooij: 'In dat geval ben je gedwongen de sloot vaker te maaien en de bagger af te voeren, waardoor de slootbodem- en kanten voedselarmer worden. Lastige onkruiden verdwijnen, al kan dat op voedselrijke kleigronden iets langer duren.'

De rommelige aanblik van de helofytensloot kan ervoor zorgen dat boeren en telers niet meteen enthousiast worden. Een andere belemmering is dat voor het laten groeien van helofyten agrariërs een ontheffing van de schouwplicht nodig hebben. Als ze daarin ook een stuw willen plaatsen, moeten ze ook een vergunning aanvragen.

Regie uit handen geven

Volgens Van der Kooij vinden ook waterschappen het moeilijk om een deel van de regie uit handen te geven. 'Ze zijn bang voor claims en calamiteiten en zijn doorgaans conservatief ingesteld als het gaat om landbouwgebieden', weet de lector.

Hij vindt dat waterschappen een leidende rol moeten spelen bij het stimuleren van helofytensloten met stuwen. 'Heroverweeg de schouwplicht, informeer boeren over de mogelijkheden en lever een berekening van de afvoercapaciteit van hun sloten. Verder moeten waterschappen boeren stimuleren stuwen te plaatsen, zodat ze hun eigen waterbeheer kunnen regelen.'

Onderzoek: meest toegepaste maatregel is beheren van peilwater

Boeren en telers treffen diverse maatregelen om de impact van weersextremen de baas te zijn. De meest toegepaste maatregel is het beheren van het waterpeil met stuwen of tijdelijke stremmende maatregelen. Daarnaast werken ondernemers aan het verhogen van het organischestofgehalte in de bodem. Dat blijkt uit onderzoek van de hogescholen Aeres, HAS green academy, Inholland en Van Hall Larenstein onder 32 boeren in hoger gelegen zandgebieden in Friesland, Overijssel, Noord-Brabant en op Terschelling.

Van de geïnterviewde boeren waren 21 melkveehouder, 5 akkerbouwer en 6 hebben een gemengd bedrijf. Om zich te wapenen tegen toenemende droogte en intensere regenbuien, passen ondernemers ook hun grondbewerking aan. Zo kiezen ze voor niet-kerende grondbewerking of (eenmalig) diepploegen.

Maatregelen klimaatverandering

Veel boeren en telers beregenen of hebben drainage aangelegd, waarbij sommigen beslissingsondersteunde beregening of peilgestuurde drainage hanteren om het vochtgehalte in hun percelen nauwkeurig te reguleren. Enkele melkveehouders hebben hun grasland omgezet naar kruidenrijk grasland en ook zijn een paar boeren gestart met neventakken voor extra inkomsten.

Tot slot erkennen de geïnterviewde ondernemers dat individuele inspanningen onvoldoende zijn en dat samenwerking cruciaal is voor voldoende waterbeschikbaarheid. Ze zien daarom een belangrijke rol weggelegd voor de overheid om het waterbeheer op regionaal niveau te verbeteren. Hierbij moet plek zijn om water vast te houden, te bergen en wanneer nodig af te voeren.