Meer innovatieve wateropslag nodig om weersextremen op te vangen

De neerslagcijfers bevestigen het beeld van een extreem natte herfst en winter. Een recordhoeveelheid regen viel van 1 oktober vorig jaar tot en met 31 maart. Waar in deze maanden gemiddeld 453 millimeter regen valt, was dit het afgelopen halfjaar maar liefst 716 millimeter. Ter vergelijking: het vorige record stamde uit 1999 met 588 millimeter.

Droogteproblemen lijken voorlopig dan ook ver weg. Maar dat betekent volgens portefeuillehouder Water en Bodem Joris Baecke van LTO Nederland niet dat de agrarische sector rustig achterover kan leunen. 'We weten dat er snel een periode van droogte kan komen. Onze zorg is hoe we nog meer water kunnen bufferen. Want dat is echt nodig om de droge groeiseizoenen te overleven.'

Dit vraagt om strategische bezinning en keuzes voor wateropslag voor de lange termijn, stelt Baecke. 'Ik vind dat de rijksoverheid nog meer moet voorsorteren op klimaatverandering. Er gebeurt zeker wel wat met innovatieve wateropslag, maar dit moet nog verder worden doorontwikkeld.'

Gebiedsmakelaar Daniël Nieuwenhuis van het oostelijke waterschap Rijn en IJssel ziet in zijn werkgebied dat de grondwaterstanden nog altijd relatief hoog zijn. 'Wat je de laatste weken vooral ziet, is dat de toplaag oververzadigd is. Elk willekeurig buitje heeft meteen effect op het land, want het water blijft liggen. Dat is wel bijzonder in deze tijd van het jaar.'

Vorig voorjaar was het ook nat, brengt Nieuwenhuis in herinnering. 'Maar toen was de toplaag niet verzadigd en konden boeren na een bui gewoon verdergaan met het land bewerken. Nu is het elke keer schuiven in de planning en uitstellen.'

Liever nat dan droog

De meeste boeren in de Achterhoek ervaren de natte omstandigheden volgens Nieuwenhuis als gunstiger dan de droogte waar ze de laatste jaren aan gewend waren. 'Specifieke groepen als akkerbouwers daargelaten natuurlijk, die zitten al tijden te zweten omdat ze het land niet op kunnen.'

Het is lastig te voorspellen wat de bodem gaat doen als het straks wellicht een tijdlang droog is. Een kenmerk van zandgrond, zoals in het grootste deel van de Achterhoek, is dat het water snel weg kan trekken en het niet is vast te houden. Nieuwenhuis: 'Bij een oostelijke of zuidoostelijke wind, veel zon en een graad of 18 tot 20 kunnen de omstandigheden al snel omslaan richting een tekort.'

Water langer vasthouden

Op dat laatste zijn veel boeren in het werkgebied van Rijn en IJssel voorbereid. Sinds 2018 nemen de boeren en het waterschap in het gebied dat traditioneel met droogte kampt samen maatregelen om water zo lang mogelijk vast te houden. Dit gebeurt onder meer in het programma Elke Druppel De Grond In (Eddgi).

Nieuwenhuis: 'We zien dat Eddgi-deelnemers momenteel water afvoeren en dat is goed, want te veel vocht is slecht voor de waterkwaliteit. Weersvoorspellingen worden nauwlettend in de gaten gehouden om bijvoorbeeld stuwtjes dicht te kunnen zetten als het weer droger wordt.'

Boeren die nog niet deelnemen, zitten ook niet stil, ziet Nieuwenhuis. 'Velen zijn zich bewust van de urgentie van het vasthouden van water, ook al is het nu toevallig nat.'

De weersextremen volgen elkaar snel op, merkt ook LTO-bestuurder Baecke. 'We weten heel goed dat we in het voorjaar en de zomer worden geconfronteerd met nog meer droge periodes en in de herfst en winter met nog meer neerslag. Daar moet je op anticiperen en je moet er tot op perceelniveau op inspelen.'

Baecke richt zijn pijlen op het vergroten van de buffercapaciteit. 'Zowel boven- als ondergronds. Denk aan bassins aanleggen op het erf, natuurgebieden inzetten als wateropslag en ondergrondse zoetwaterlenzen vergroten.'

Begin april deed Baecke een 'rondje in de regio's' om te polsen hoe het ervoor staat bij de start van het groeiseizoen. 'Alle buffers zitten vol', doelt hij op de sloten en bassins. 'Er is voldoende water om het op zomerpeil te zetten. Dus op zich is dat positief. Maar er moet natuurlijk ook op het land worden gewerkt. Dus er zit een beperking aan de hoeveelheid water die je kunt en wilt bufferen.'

Boeren en tuinders kunnen zelf ook meer doen om water te bufferen. Baecke: 'Zoals investeren in samengestelde drainage of een bassin. Een goedkopere en snellere manier is het vasthouden van water in sloten met stuwtjes. Denk ook aan het verbeteren van de bodemkwaliteit; met een goede bodemstructuur kun je meer water opnemen. Daarmee kun je in ieder geval de eerste weken van een droge periode overbruggen.'

Maar zo'n periode zit er op basis van de huidige verwachtingen voorlopig niet aan te komen, stelt Deon Slagter van de Landelijke Coördinatiecommissie Waterverdeling (LCW). 'We proberen vooruit te kijken, bijvoorbeeld naar de hoeveelheid water in de stuwmeren in de Alpen en Ardennen. Daar zijn de watervoorraden goed op orde. Wel ligt er in de Alpen minder sneeuw dan gemiddeld en dat heeft natuurlijk effect op de wateraanvoer van de Rijn, vooral later in het droogteseizoen.'

Uitdagingen worden groter

De LCW-voorzitter geeft aan dat er de afgelopen jaren wel vaker sprake was van een bijzondere situatie. Maar het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut verwacht dat Nederland steeds vaker te maken krijgt met drogere zomers en nattere winters. Dat betekent dat de uitdagingen voor het waterbeheer groter worden.

'We proberen zo slim mogelijk om te gaan met het gebruik van water', geeft Slagter aan. 'Rijkswaterstaat doet dat door 20 centimeter water op te zetten in het IJsselmeer en Markermeer, de zogenoemde regenton van Nederland. Waterschappen vertragen de afvoer door beken weer natuurlijk te laten meanderen. En boeren gebruiken stuwen om het water in sloten en greppels vast te houden.'

Maar er is volgens Slagter nog een lange weg te gaan om de weersextremen het hoofd te kunnen bieden. ' en water proberen vast te houden. Het is een balanceeract, want je wil ook geen natte voeten krijgen. We kunnen geen water toveren, maar wel het beschikbare water zo slim mogelijk inzetten.'

'Het is vooral erg voor de akkerbouwers'

Voor Menkhorst zelf valt de overlast mee, al kan de Gelderlander een kwart van zijn grond vooralsnog niet bemesten. 'Het wisselt sterk per bedrijf. Er zijn genoeg melkveehouders die hun koeien noodgedwongen op stal houden.'

Het is volgens Menkhorst lastig te voorspellen of hij door de nattigheid in de knel raakt met het zaaien van de mais en de grasoogst. 'Ik heb het nog nooit eerder zo nat meegemaakt in het voorjaar, maar daar is nog weinig van te zeggen. Ik denk dat het wel meevalt.'

Afhankelijk van komende maand

Menkhorst vindt het ook moeilijk te voorspellen wat er gebeurt als het een tijd droog is. 'Dat is totaal afhankelijk van de komende maand. In een nat voorjaar blijven de wortels van gewassen hoog zitten. Als het dan een tijd droog is, stoppen ze direct met groeien.'

De meeste overlast van de natte omstandigheden ziet Menkhorst bij akkerbouwers. Voor elke week dat zij niet aan het werk kunnen, loopt het werk dat nog gedaan moet worden op. 'Voor hen is de situatie een stuk droeviger. Een deel maakt zich ook echt zorgen, merk ik. Maar er zijn er ook bij die een bepaalde berusting hebben. Als boer ben je nou eenmaal afhankelijk van het weer.'

'Iedere week die je later zaait, kost geld'

De Zeeuw teelt aardappelen, uien, bieten, granen en sperziebonen op hoofdzakelijk lichte zavelgrond en een paar percelen zware klei. Het kletsnatte begin van 2023 stelt zijn geduld op de proef.

'Het is echt heel nat. Veel natter dan vorig jaar in deze tijd', zegt Den Boer. 'Je merkt ook dat het met een paar mooie dagen niet droogt. Dat is natuurlijk lastig, want ik wil het land op. Zoals iedereen.'

Zomergerst nog niet gelukt

Zo wilde Den Boer zomergerst inzaaien, omdat de wintergerst volledig was opgevreten door ganzen. 'Maar dat is nog niet gelukt. Het wordt nu alweer bijna te laat om dat alsnog te doen en er een oogst van af te halen. Ik weet nog niet wat ik als alternatief moet zaaien.'

Normaal gesproken gaan de zaaiuien rond 1 april de grond in, maar ook dat is nog niet gebeurd. 'Iedere week die je later zaait, betekent derving van de opbrengst', geeft de akkerbouwer aan.

Den Boer kijkt niet om naar de grondwaterstanden, want beregenen doen ze op Tholen met oppervlaktewater. 'Het grondwater is hier overwegend zout. We gebruiken dus de sloten die zijn gevuld met water uit het Volkerak-Zoommeer. Dat systeem werkt perfect.'

'We hebben niks te zoeken in het weiland'

De koeien van De Jong staan daarom nog altijd noodgedwongen binnen. 'Weiden zou kunnen, het gras is er wel. Maar dan is na een paar dagen alles zwart. We gaan eerst maaien, dat hopen we voor half mei te kunnen doen. Dan gaan de koeien een weekje later naar buiten.'

Vervelend vindt De Jong dat niet, al doet hij zijn vee naar buiten zodra het kan. 'Ook voor de mensen in de omgeving. Maar sinds we met een melkrobot werken ,ben ik nog op zoek naar een goede balans met het weiden.'

Noorden is gewend aan vertraging

De ondernemer verwacht vooralsnog weinig problemen met de maisinzaai. 'Een aantal weken geleden heb ik vaste mest uitgereden, toen viel het niet tegen. Als we een paar weken wat kalmer weer hebben, droogt het hier altijd snel weer op. Bovendien zijn we het in het noorden wel gewend dat we wat later zijn dan elders in het land.'

In zijn omgeving merkt De Jong weinig van onrust over de nattigheid. 'Het weer is een gegeven, daar moet je het mee doen. Het mestprobleem, daar zitten mensen wel over in. Maar verder wachten we af. Al is het lastig voor boeren die aan een bepaald aantal uren beweiden moeten voldoen.'