Stembusuitslag zet kabinet op drijfzand

Wat betekent dat voor het regeringsbeleid in de komende jaren? Zoekt het kabinet wisselende meerderheden in de Senaat en strompelt het zo naar de eindstreep? Of leidt de keuze voor een strategie linksom of rechtsom tot nieuwe keuzes, met het risico op een kabinetscrisis?

'Ik denk dat het kabinet stabiel kan blijven de komende jaren', reageerde minister-president Mark Rutte in eerste instantie op de verrassende verkiezingsuitslag van vorige week. Hij verwees naar de tweede regering onder zijn leiding (VVD/PvdA, 2012-2017), die na de verkiezingen van 2015 slechts 21 zetels had in de Senaat. Nu zijn het er 22.

Toen was zelfs de steun van de 'constructieve drie' D66, ChristenUnie en SGP niet genoeg voor een meerderheid in de Senaat. Toch zat de coalitie de volledige termijn uit. Zo simpel ligt het echter niet. Na 2015 kwam duidelijk minder nieuw beleid van de grond, ingrijpende wetswijzigingen werden al snel geparkeerd. Maar nu zijn er grote problemen die dringend opgelost moeten worden. Parkeren is geen optie.

Een belangrijk dossier, het stikstofbeleid, moet bovendien aangepakt worden met behulp van de provincies. En in veel nieuwe provinciebesturen zal de aanpak volgens het regeerakkoord (2030, onteigening van boeren) op een duidelijk 'njet' stuiten. Kortom, werkbare meerderheden zoeken in de Eerste Kamer in de hoop dat de provincies het beleid willen uitvoeren is de voor de hand liggende optie. Of het bijltje erbij neergooien.

In de Eerste Kamer heeft een regeringscoalitie tenminste 38 zetels nodig om een wettelijke maatregel aangenomen te krijgen. Op eigen kracht lukt dat niet meer, gezien de prognoses: 10 zetels voor de VVD, 5 voor D66, 5 voor het CDA en 2 voor de ChristenUnie. Samen 22, 10 minder dan nu nog in de 'oude' Senaat en 16 te weinig voor een meerderheid.

Linksom is mogelijk

Ondanks deze moeilijke uitgangspositie krijgt het kabinet straks wel (theoretische) mogelijkheden om alsnog een meerderheid te realiseren. Een daarvan is de variant 'linksom'. PvdA en GroenLinks gaan in de nieuwe Eerste Kamer samen één fractie vormen. Die kan rekenen op 15 zetels, samen met de regeringsfracties goed voor 37 zetels. Weliswaar geen meerderheid, maar ook nieuwkomer Volt zou zich thuis kunnen voelen in een dergelijk progressief verbond. En dan gaat het om in totaal 40 zetels.

Deze variant leidt zeker tot een krachtig doorzetten van het voorgenomen stikstofbeleid. Voor CDA-partijleider Wopke Hoekstra lijkt dat geen optie. Hij realiseert zich dat optrekken met PvdA/GroenLinks een verdere duw zal geven aan het ineenschrompelen van het CDA na de desastreus verlopen Statenverkiezingen. In zo'n scenario kan het naar adem happende CDA niet anders doen dan aan de noodrem trekken en het laten aankomen op een kabinetscrisis. Dat zou een voortijdig einde betekenen van het kabinet Rutte V.

Een enigszins vergelijkbaar effect dreigt met de mogelijke keus voor de variant rechtsom. Samenwerking in de Eerste Kamer met de nieuwe BBB-fractie levert 17 zetels aan steun op, genoeg voor een meerderheid. Partijleider Caroline van der Plas staat open voor samenwerking en ze realiseert zich dat daarbij het sluiten van compromissen onontkoombaar is.

Duidelijke koerswending

Maar Van der Plas zit niet in de Eerste Kamer. Uiteindelijk moeten de individuele BBB-Senatoren hun stem geven aan de voorliggende wetten en verordeningen. En zij voelen zich verbonden met hun kiezers. Kiezers die veelal niet zitten te wachten op compromissen maar die een duidelijke koerswending eisen in het Haagse beleid. De vraag is dus of BBB alle kikkers in de kruiwagen kan houden.

Een nog groter risico voor het kabinet is dat toegevingen aan BBB in strijd zijn met de lijn die D66 in het regeerakkoord vastgelegd wist te krijgen. Partijleider Sigrid Kaag is daarover heel stellig: D66 wil onverkort door met het ingezette beleid. Alsnog naar rechts afbuigen lijkt voor haar partij het perfecte recept voor een klinkende verkiezingsnederlaag aan het eind van de kabinetstermijn. Dan is een kabinetscrisis voor D66 vrijwel zeker een minder schadelijk alternatief.

Op 13 juni wordt de nieuwe Eerste Kamer geïnstalleerd. In aanloop daarnaartoe zullen zeker sonderingen plaatsvinden door de coalitie over mogelijke gedoogsteun in ruil voor toezeggingen aan BBB of PvdA/GroenLinks en Volt. Hoe dan ook bevindt het kabinet van Rutte zich na de verkiezingen op drijfzand. En zoals bekend kun je daar zomaar ineens heel diep in wegzakken.