Het gaat nog pijn doen rond het Ulvenhoutse Bos

'De moeilijkste keuzen komen nog', zegt boomkweker en ZLTO-bestuurder Remco Beekers, die namens drie ZLTO-afdelingen deelneemt aan het gebiedsproces Ulvenhoutse Bos. 'Er is nu wel wederzijds begrip. Alle partijen zien elkaars belang en willen er zo goed mogelijk uit komen. Maar we weten dat het nog gaat schuren. Dat heeft al het eens gedaan. Het proces gaat hier en daar vast pijn doen bij een van de partijen. Het toekomstperspectief voor de land- en tuinbouw staat voor ons voorop. Dat is in het hele proces een van de expliciete opgaven die we met elkaar hebben gedefinieerd.'

Het gebiedsproces Ulvenhoutse Bos heeft drie pijlers: hydrologie en natuur, ruimtelijke ontwikkelingen en perspectief voor de landbouw. Vooral in het Ulvenhoutse Bos zelf is al veel gebeurd om het gebied te vernatten. Het doel daarvan is de instandhouding en de uitbreiding van zeldzame en gevoelige planten die het natte bos als habitat hebben in het kader van Natura 2000.

Kwel stimuleren

In de eerste jaren van het gebiedsproces Ulvenhoutse Bos is vooral daarop ingezet. Vanaf 2020 zijn daar ook de andere opgaven bij gekomen. Er zijn maatregelen genomen om kwel te stimuleren, om water langer vast te houden, onder andere met stuwtjes en met het ondieper maken van een beek die het water te snel afvoerde.

Daardoor is het leefgebied voor de gevoelige planten al verbeterd. 'Het zou best kunnen zijn dat die planten daardoor minder hinder hebben van te veel stikstof', oppert projectleider Alfons Keizer van Staatsbosbeheer.

Burgers met woningen en tuinen in of aan de rand van het Ulvenhoutse Bos die daar hinder van hebben, zijn of worden daarvoor gecompenseerd.

Meer vernatting nodig

Ook boeren en tuinders merken de gevolgen van de vernatting van het bos. Hun bedrijf of hun percelen dicht bij het bos zijn de afgelopen jaren natter geworden. Dat zal voorlopig niet stoppen, want de komende tijd staan meer vernattingsmaatregelen op stapel in en rond het bos, zoals het verondiepen van een beek aan de rand van het bos en het omleggen van een watergang die het water te snel afvoert. Het plan is om die watergang niet meer door, maar buitenom het bos te leggen, door een gebied waar Breda woningbouw heeft gepland.

De gemeente ziet dat water graag komen. 'Breda heeft graag water in de wijk', constateert Keizer.

Twee percelen onteigenen

Voor de vernatting van het bos is onteigening van twee percelen mogelijk. Een klein perceel weiland tussen het dorp Ulvenhout en het bos. Dat perceel is van een Amerikaanse belegger. Het wordt afgegraven voor waterberging. Ook een perceel weiland van een veehouder komt in aanmerking voor onteigening, zegt de projectleider van Staatsbosbeheer.

Een andere reden waarom boeren en tuinders rond het bos meer te maken krijgen met natuur is de beoogde uitbreiding van het bos richting de snelweg A27.

Ook stikstof valt onder de eerste pijler. De neerslag daarvan in het Ulvenhoutse Bos is te hoog. Die depositie komt voor 32 procent uit de landbouw, voor een groot deel van bedrijven op grotere afstand van het bos. Rond het bos is vrij weinig veehouderij. Ruwweg de helft van de bedrijven heeft tuinbouwmatige teelten, zoals zachtfruit, boomkwekerij of vollegrondsgroenten.

Een groter deel van de stikstofdepositie komt met de zuidwestenwind mee uit België, vooral uit het Antwerpse havengebied. België is goed voor 43 procent van de stikstofdepositie. Ook het verkeer op de twee aangrenzende snelwegen A27 en A58 zorgt voor depositie van stikstof. Vanwege de stikstofproblemen ligt de beoogde aanpassing en verbreding van een deel van de A58 al twee jaar stil.

Boeren zonder opvolger

Daarom kijkt Rijkswaterstaat, die de snelwegen beheert, met veel interesse naar boeren zonder opvolger: 'Als je beweging krijgt in de landbouw, komt er mogelijk stikstofruimte vrij. Die nemen wij met plezier over', zei projectmanager Marco Bakermans eerder. De snelwegen vallen onder de pijler ruimtelijke ontwikkelingen, net als de plannen van gemeente Breda voor een nieuwe woonwijk tussen de stad en de noordrand van het bos. Ook daarvoor is extra stikstofruimte nodig.

Stikstof lijkt het grootste knelpunt te worden. 'We gaan hier de kritische depositiewaarde voor stikstof nooit halen', stelt Beekers. 'Dat is onrealistisch en onhaalbaar. De uitstoot van veehouderijen bij het Ulvenhoutse Bos is een druppel op de depositieplaat. In dat licht ben ik het een beetje zat dat er partijen zijn die alleen naar de agrarische sector wijzen.'

Groter gebied

Om alle doelen te kunnen realiseren, kijken veel overheidspartijen naar een groter gebied rond het bos, naar een 'wijder beïnvloedingsgebied eromheen'. Dit beïnvloedingsgebied is op basis van hydrologie bepaald. In dit gebied zijn maatregelen in beeld voor kwelherstel. Daar zouden kansen liggen voor 'win-winoplossingen'. Maar dat gebied is nu vooral agrarisch in gebruik.

ZLTO heeft de afgelopen tijd geregeld gepeild hoe de leden in het hele gebied denken over de plannen, onder andere tijdens verschillende huiskamerbijeenkomsten. Ook zijn met 25 boeren en tuinders in de omgeving keukentafelgesprekken gevoerd.

Afwachtend positief

Beekers typeert de houding van de meeste leden als 'afwachtend positief'. Veel boeren en tuinders verwachten dat er voor hen kansen kunnen zijn, bijvoorbeeld om elkaars plannen te kunnen combineren. 'Er zijn wel dingen mogelijk', zegt de ZLTO-bestuurder. 'Het is niet verstandig om iets te snel af te schieten. Gelukkig willen ondernemers meedenken en meebewegen. Dan zijn er zeker kansen, maar het moet natuurlijk wel passen bij hun situatie en ook het financiële plaatje moet kloppen.'

Beekers noemt enkele denkbare voorbeelden van mogelijkheden: 'Als iemand stopt, dan kan dat misschien ruimte bieden aan een collega om te extensiveren. Er zijn percelen waar het geen problemen geeft als het grondwater wat hoger komt. Een hoger waterpeil kan ook een kans zijn om minder te hoeven beregenen. Dat geldt uiteraard niet voor elk perceel en elke teelt.'

Als maatwerk mogelijk is en als er voldoende financiële middelen zijn, dan is er ook voor de agrarische bedrijven veel mogelijk, zegt de ZLTO-bestuurder. Hij benadrukt dat de drie pijlers in het proces gelijkwaardig zijn: hydrologie en natuur, ruimtelijke ontwikkelingen én perspectief voor de land- en tuinbouw. Hij is optimistisch, maar hij weet ook dat het een lastig en lang proces is. 'Het gaat hier en daar vast pijn doen bij de partijen in het gebiedsproces.'

'Dit is geen bedreiging, maar een kans voor boeren en tuinders'

Er zijn al veel maatregelen genomen om het bos te vernatten. Dat heeft effect. 'We zijn al aardig op weg met de uitbreiding van die gevoelige planten', stelt Keizer vast.

Staatsbosbeheer heeft bij de aanpak twee belangrijke drijfveren. De eerste is een hoge kwaliteit van de te nemen maatregelen. Dat betekent bijvoorbeeld dat bij nieuwe aanplant is gekozen voor wat groter plantmateriaal, ook al is dat tien keer duurder. Het betekent bijvoorbeeld ook dat aanbestedingen van maatregelen bovenaan staan en dat het werk kundig en zorgvuldig plaatsvindt.

De tweede drijfveer is een goede communicatie. 'Daar doen we alles aan', zegt Keizer. 'De verhouding met de bewoners ligt gevoelig.' Er zijn inloopdagen geweest voor bewoners waarop maatregelen zijn uitgelegd, als er werk plaatsvindt hangt er altijd informatie aan de weg over wat er gebeurt en in filmpjes op YouTube wordt begrip gevraagd voor de aanpak.

Protesten

Toch zorgt bijvoorbeeld het kappen van naaldbomen, op plekken waar daarna loofbomen worden ingeplant, en van inlandse eiken die doodgaan door het hogere waterpeil, steevast voor protesten. Bewoners die op een plek zitten waar het waterpeil hoger wordt, krijgen gratis drainage aangelegd in hun tuin. 'Hoe kan het dat het Rijk zich bemoeit met onze tuin?' krijgt de projectleider van Staatsbosbeheer weleens voor de voeten geworpen.

Staatsbosbeheer wil dezelfde twee drijfveren hanteren in het proces met boeren en tuinders rond het gebied dat nu op gang komt. Keizer wil samen met hen zoeken naar mogelijkheden om de opgaven van het Rijk te realiseren. Die opgaven liggen vooral op het gebied van waterbeheer en stikstof. 'Met dicht bij elkaar blijven bereik je meer dan met de hakken in het zand zetten', zegt de projectleider van Staatsbosbeheer.

De Brabantse natuurbeheerder ziet hoopvolle reacties van agrarisch ondernemers die al innovatieve plannen hebben om in te spelen op de overheidswensen. Zoals een boomkweker die overweegt om niet meer te beregenen, maar om regenwater op te slaan in een bassin en met subirrigatie zijn gewassen van water te voorzien. 'Dat zijn prachtige initiatieven', zegt hij. 'Dat zijn ondernemers die aan de toekomst denken. Die dit proces niet zien als een bedreiging, maar als een kans.'

'Stilstand van je bedrijf is het slechtste wat je kunt hebben'

Boeren teelt aardbeien en frambozen op zijn locatie in Bavel, met onder andere 2 hectare containerveld en 6.000 meter ondersteunend glas. Daarnaast heeft hij met een zakenpartner twee bedrijven in Strijbeek en Chaam.

'Voor ons is de toekomst zo dicht bij het bos lastig', zegt de ondernemer. 'De natuur komt steeds dichterbij. We hebben al twee keer grond verkocht voor natuurontwikkeling, maar de volgende keer is het alles of niets.' Een van de redenen daarvoor is dat het bos wordt vernat. Dat is ook te merken op de percelen die daaraan grenzen. 'Vernatting is ook de bedoeling, maar als je kort tegen natte natuur aan zit, dan heb je daar last van.' Hij merkt dat ook in de kelder onder zijn huis. 'Onze boerderij stamt uit 1850. Tot een paar jaar geleden stond er nooit water in de kelder, nu wel.'

Traag proces

De ondernemer is van begin af aan betrokken bij de gebiedsgericht aanpak rond het Ulvenhoutse Bos. Hij vindt het vooral lastig dat het proces zo traag verloopt. 'Het ene bureau doet onderzoek en gaat weer, vervolgens komt een ander bureau die weer van voren af aan begint. Het gebiedsgerichte proces lijkt soms wel een bezigheidstherapie. Er wordt niet doorgepakt. Dat getreuzel kost ons veel geld.'

Boeren snakt naar duidelijkheid. Een van zijn kinderen zit nu ook in het bedrijf. Als ze weten waar ze aan toe zijn, weten ze hoe ze kunnen investeren in de toekomst van het bedrijf. 'Nu staan we stil. We kunnen nu bijvoorbeeld wel investeren in duurzaamheid, maar als de kans bestaat dat we over een paar jaar weg moeten, gebeurt dat niet. Als je investeert, dan doe je dat voor een langere periode. Maar als je mag blijven zitten, dan komt de natuur steeds dichterbij. Dan zal de discussie over de toekomst van je bedrijf steeds terugkomen. Als we nu kunnen blijven, dan krijgen we geen vrijbrief voor een langere periode.' Boeren merkt dat de onduidelijkheid invloed heeft op het enthousiasme van zijn zoon.

Als de telers de kans zouden krijgen om te verhuizen naar een andere locatie waar ze vooruit kunnen, dan zouden ze dat zeker doen. Maar dat wordt moeilijker, want door de natuurontwikkeling en de vernatting daalt hun huiskavel in waarde. 'Stilstand is achteruitgang wordt vaak gezegd, maar dat is echt zo.' Voor Boeren is één ding de afgelopen tijd duidelijk geworden: 'Als je toekomst voor je bedrijf wilt, dam moet je niet in de beekdalen rond het Ulvenhoutse Bos zitten.'