Grote invloed agroreuzen blijft onderbelicht in transitie

De pijlen worden gericht op de schakels in de keten die zich ontfermen over appels, aardappelen, melk of vleesvarkens nadat die het boerenerf hebben verlaten. Er staan wel trekkers voor een Albert Heijn-distributiecentrum en een kantoor van FrieslandCampina, maar de twaalf vestigingen van bijvoorbeeld Cargill in Nederland worden ongemoeid laten.

Voor deze grote machtsconcentratie in de agrarische sector was tot voor kort nauwelijks aandacht. De coronacrisis, het falen van distributieketens en het speculeren met granen na de inval in Oekraïne hebben de discussie over de marktmacht van deze schakels in de voedselketen aangewakkerd.

De beperkte keuzevrijheid die agrariërs hebben bij de aanschaf van bijvoorbeeld zaaigoed is tekenend voor de situatie die in de laatste decennia is ontstaan. 40 procent van die markt is in handen van twee partijen: het Duitse Bayer en het Amerikaanse Corteva Agriscience. 25 jaar geleden moesten tien bedrijven datzelfde marktaandeel verdelen. Nu is alleen Bayer al goed voor 23 procent.

De cijfers komen uit het vorige maand verschenen rapport Foodbarons 2022 van de Amerikaans-Canadese ETC Group. Daarin worden per productgroep – zaaigoed, kunstmest, gewasbescherming, landbouwmachines, diergeneesmiddelen en -genetica – de marktverhoudingen in kaart gebracht. Deze ngo onderzoekt de invloed van bedrijfsstrategieën op biodiversiteit, landbouw en mensenrechten.

In het politieke debat over de stikstofcrisis neemt het tegengeluid eveneens toe. En ook in de wetenschap groeit de aandacht voor de machtige positie van agroreuzen.

De onderzoekers van de ETC Group concluderen dat agroreuzen als Cargill, Bayer en China Chem erin slagen hun grote marktposities onder de radar te houden. Veel van deze bedrijven zijn in private handen en hoeven geen publieke verantwoordelijkheid af te leggen zoals beursgenoteerde bedrijven.

Olifant in de kamer

Tijdens een landbouwdebat anderhalve week geleden noemde SP-Kamerlid Sandra Beckerman deze machtsconcentratie de 'olifant in de kamer die iedereen over het hoofd ziet'. 'De macht van de markt wordt onderbelicht. Het zweet van de boer kan niet opboksen tegen het schuim van de handel', zei ze tegen landbouwminister Piet Adema.

Bart de Steenhuijsen Piters is onderzoeker Voedselsystemen bij Wageningen University & Research en geïnteresseerd in de marktmacht van de grote agrobedrijven. Voor de econoom wordt steeds duidelijker dat de meeste marge bij de grote partijen in de toeleveringsketen zit. 'Hoe meer partijen zich bemoeien met de productie, financiering en handel van agrarische producten, hoe groter boeren moeten worden voor een beetje marge.'

Dit heeft in het recente verleden een verdere intensivering van de landbouw aangejaagd, waarbij de kapitaalintensivering en behoefte tot financiering door banken voor boeren en tuinders steeds groter is geworden, stelt de onderzoeker. 'Moeten we dat als samenleving willen? Willen we deze landbouw handhaven? Dat zijn wel vragen die ik daarbij heb.'

Milieudiensten betalen aan boeren

Als overheid en samenleving meer aandacht willen voor milieu en biodiversiteit en er daardoor schaalverkleining plaatsvindt in de landbouw, moet dat volgens De Steenhuijsen Piters worden gefaciliteerd en langdurig gesubsidieerd. 'Door bijvoorbeeld het betalen van milieudiensten aan boeren.'

De Britse voedselschrijver en -journalist Dan Saladino maakt voor de BBC al twintig jaar het radioprogramma The Food Programme over de ontwikkelingen in de wereldwijde voedselketen. Afgelopen week bezocht hij Nederland voor een evenement over fouten in het huidige voedselsysteem rond de Dutch Design Week.

De machtsconcentratie heeft positieve en negatieve effecten gehad, zegt Saladino. 'Het heeft gezorgd voor knallers van zaden die in combinatie met knallers van gewasbeschermingsmiddelen goede opbrengsten hebben geleverd. Dit was in veel opzichten een succesvol model, ook voor boeren. Maar we blijven nu zitten met een monocultuur waarin de focus ligt op productiviteit.'

Terug naar rassen van vroeger

Volgens Saladino zijn nu gewassen nodig die beter bestand zijn tegen droogte of hitte, die minder kunstmest of gewasbescherming nodig hebben. 'Daarom moeten we teruggrijpen op de rassen van vroeger die over deze eigenschappen beschikten.'

Een verandering aan deze praktijk zal niet vanzelf of zonder maatschappelijke druk vanuit de grote ketenpartijen komen, denkt wetenschapper De Steenhuijsen Piters. 'Hun marges zijn zo aantrekkelijk, dat je je moeilijk kunt voorstellen dat zij vrijwillig zo'n winstgevende bedrijfsvoering zullen opgeven. En ik snap dat boeren zich laten verleiden tot bijvoorbeeld het gebruik van heel effectieve chemicaliën, omdat daar een hoogintensieve productie tegenover staat die ze nodig hebben voor een fatsoenlijk inkomen.'

Voor de veehouderij geldt in grote lijnen hetzelfde, stelt Saladino. Als voorbeeld noemt hij de varkenshouderij, waarin uniforme varkensrassen veestapels kwetsbaar hebben gemaakt voor uitbraken van dierziekten.

Verandering van dergelijke systemen kan niet van boeren komen, denkt Saladino. 'Die doen wat de maatschappij van ze vraagt, velen zitten klem in het systeem. Ze kunnen de zaden zelf niet vermeerderen en zijn afhankelijk van deze producenten. Al zijn er kleinere, onafhankelijke boeren die meer flexibiliteit hebben en daar ook gebruik van maken.'

De Steenhuijsen Piters betoogt een kritische kijk op het huidige agrarische model. 'Je kunt je afvragen of dit het enige denkbare bedrijfsmodel is. Neem Cargill, dat bedrijf zit niet alleen aan de input- maar ook aan de afnamekant. Dat klinkt ongezond. Het verbaast me dat je daar vanuit de sector weinig over hoort. Met alle begrip voor het lastige parket waarin boeren zitten, maar het lijkt op tunnelvisie. Velen beseffen niet dat ze meer keuzevrijheid nodig hebben, maar deze vanwege dominante partijen niet krijgen.'

De boerenprotesten van afgelopen zomer ziet De Steenhuijsen Piters als een uiting van radeloosheid, een gebrek aan perspectief. En tegelijkertijd ook een protest dat een 'armzalige status quo' in stand houdt.

Disbalans in kennisniveau

'Het is een misvatting dat boeren niet duurzamer willen worden, maar dat kan alleen als je keuzevrijheid hebt en evenveel steun en kennis krijgt aangeboden als je een andere weg opgaat. Kennis die juist ook zou moeten worden aangeleverd door de grote multinationals. Maar in de praktijk zie je bijvoorbeeld een enorme disbalans in het kennisniveau tussen biologische en gangbare landbouw', geeft de wetenschapper aan.

De Steenhuijsen Piters vindt dat nader onderzoek moet worden gedaan naar de margeverdeling in de keten. 'Kijk naar de melkprijs. Het is de moeite waard om te belichten hoeveel indirect bij de inputkant belandt en wat de boer overhoudt. En de graanhandel is ook een mooi voorbeeld van een doorgeslagen 'commodities'-markt, waar contracten van hand tot hand gaan. Hoe meer partijen zich bemoeien met een product, hoe hoger de eindprijs. Terwijl niet per se meer waarde wordt toegevoegd. Het maakt voedsel duurder dan nodig.'

Saladino ziet de macht van de agroreuzen niet snel afnemen. 'Ze zijn te groot om hun kernactiviteit te veranderen. Je zou wel aan wettelijke maatregelen kunnen denken, zoals ook met klimaatafspraken is gedaan. Dan kun je aangeven dat zoveel macht in zo weinig handen problematisch is.'

Risico van uniformiteit

Wel constateert de radiomaker dat de wetenschap en foodbedrijven als Unilever, Danone en grote brouwerijen onderzoek doen naar meer diversiteit in de gewassen die ze gebruiken. 'Ze zien het risico van te veel uniformiteit in de aanvoerketen. Met het oog op hun verdienmodel zien ze dat hun systeem niet toekomstbestendig is.'

In een reactie op het betoog van SP-Kamerlid Beckerman zei minister Adema dat in het landbouwakkoord afspraken moeten worden gemaakt met de hele agrarische keten, zowel aan de input- als de afnamekant. Zijn uitgangspunt daarbij is vrijwilligheid, maar juridisch afdwingbare maatregelen sluit hij niet uit. De bewindsman gaat daarover in overleg met de Autoriteit Consument en Markt.