Wat hebben we geleerd van het stikstofdebat?

Wekenlang schermde landbouwminister Henk Staghouwer met een Kamerbrief waarin hij zou schetsen hoe het verdienmodel van boeren eruit gaat zien. Deze perspectiefbrief verscheen op 10 juni en kon de Tweede Kamer niet bekoren. ‘Bestaande regelingen met een nietje erdoor’, noemt SGP-Kamerlid Roelof Bisschop de brief. CDA-Kamerlid Derk Boswijk sprak van een ‘gemiste kans’. Caroline Van der Plas van BoerBurgerBeweging (BBB) omschreef het na afloop als 'enorm slecht'. 'Geen enkel antwoord over het perspectief.'

De onvrede in de Tweede Kamer resulteerde in de opdracht voor de minister. Hij moet voor Prinsjesdag met betere uitgewerkte toekomstperspectieven en een visie op de toekomst van het boerenbedrijf komen. Dit verzoek werd gedaan via een motie die werd ingediend door Jesse Klaver van GroenLinks. Alle coalitiepartijen steunden die oproep net als de Partij voor de Dieren, SP, PvdA en BoerBurgerBeweging. Klaver zelf noemde de motie een 'gele kaart voor de minister'. Hij omschrijft de perspectiefbrief als ‘broddelwerk’.

Teleurstellende beantwoording

De kernvraag van veel Tweede Kamerleden was hoe het verdienmodel van boeren er na de stikstofreductie uitziet. Tegelijkertijd hebben boeren geen antwoord op de (niet gestelde) vraag hoe het verdienmodel er tijdens de transitieperiode uitziet. Juist in die periode nemen de kosten toe, terwijl de inkomsten nog achterblijven.

'De beantwoording door de minister van Landbouw was teleurstellend', vatte D66-Kamerlid Tjeerd de Groot samen. 'De boeren worden het bos ingestuurd. Als je zegt dat iets niet meer kan, dan ben je als overheid ook verplicht om te zeggen: zo gaan we het wel doen; zo kun je je geld verdienen.'

Banken en ketenpartijen 'medeverantwoordelijk'

De motie van Klaver was overigens niet de enige opdracht die Staghouwer kreeg. Een meerderheid in de Tweede Kamer wil dat ketenbedrijven als banken, voedselverwerkers en stallenbouwers meebetalen aan de transitie van de landbouw. Zij vinden dat de ketenpartijen medeverantwoordelijk zijn voor de crisis. De minister moet nu kijken of bedrijven verplicht kunnen worden om een bijdrage aan te leveren aan de oplossing van de problemen.

Het kabinet gaat onder meer kijken of schulden die boeren hebben bij bedrijven (deels) kunnen worden kwijtgescholden. Zo moet worden voorkomen dat het geld waarmee boeren worden uitgekocht direct terechtkomt bij banken en andere bedrijven.

De gedachte achter deze breed gesteunde motie van PvdA en GroenLinks is dat banken en andere ketenpartijen juist hebben geprofiteerd van het huidige landbouwbeleid waarbij boeren veel moesten investeren en vernieuwen. De politici vinden niet dat de overgang naar groenere landbouw ook van de ketenpartijen moet komen, die zij mede verantwoordelijk houden voor de crisis.

Staghouwer gaf aan binnenkort met de ketenpartijen in gesprek te gaan over een beter verdienmodel voor boeren. Als hij vaststelt dat zij niet of onvoldoende willen bijdragen, dan zal hij ingrijpen. Het Franse model, waarbij boeren gegarandeerd de kostprijs ontvangen, is daarbij een optie, liet hij weten in reactie op een vraag van PvdA-Kamerlid Joris Thijssen.

Onrust door stikstofkaart

De plannen om de stikstofemissie te halveren, kregen steun van CDA VVD, D66 en ChristenUnie en een deel van de oppositiepartijen. De Tweede Kamerleden waren kritisch op de wijze waarop minister Christianne van der Wal voor Natuur en Stikstof te werk was gegaan. Zo wezen ze op de onduidelijkheid van de stikstofkaart van Nederland met de reductiedoelstellingen per gebied.

Van der Wal gaf toe dat de stikstofkaart die zij twee weken terug presenteerde 'de duidelijkheid nog echt onvoldoende geeft'. Ook het debat gaf daar geen uitsluitsel over 'Maar het alternatief was dat ik vanuit Den Haag zou hebben gedicteerd hoe in elk gebied, hoe verschillend ook, de reductie moet worden bereikt.'

De stikstofminister staat wel nog steeds achter de omstreden kaart. 'Je hebt dat omslagpunt nodig, zodat de provincies weten waarmee ze aan de slag moeten', zei ze. Over een jaar (1 juli 2023) moeten kabinet en provincies 'onontkoombaar de doelen per gebied gaan vaststellen'. De kaart is nu nog een 'vertrekpunt', herhaalde de minister. De landelijke overheid en de provincies hebben nu 'een jaar om te verfijnen'. Van der Wal blijft voor de plannen ook uitgaan van de kritische depositiewaarde.

Financiering problematisch

Wat de onrust over de kaart in de praktijk betekent, werd onder meer geïllustreerd door Caroline van der Plas (BBB). Zij zei tijdens het debat dat het voor boerenbedrijven op basis van de stikstofkaart van het kabinet in bepaalde gebieden onmogelijk is om nog een financiering te krijgen. Banken zijn voorzichtiger geworden met het verstrekken van kredieten aan boeren en dan vooral aan bedrijven in gebieden waar volgens de kabinetsplannen de stikstofuitstoot het hardst omlaag moet.

Rabobank, een van de grotere kredietverstrekkers aan de agrarische sector in ons land, erkent dat er strenger wordt gekeken naar financiering. Zeker bij bedrijven rondom Natura 2000-gebieden. Volgens land- en tuinbouworganisatie LTO Nederland speelt dit bij meer kredietverstrekkers, vooral bij Programma Aanpak Stikstof (PAS)-melders.

Sociaaleconomische gevolgen

Met deze ontwikkeling in het achterhoofd vroeg CDA-Kamerlid Derk Boswijk de minister naar de sociaaleconomische impact van de plannen. 'Wij willen een duidelijke toezegging dat de stikstofdoelen niet een-op-een worden vertaald in veereductie, maar dat er ook wordt gekeken naar de impact in elke regio.' SGP-Kamerlid Roelof Bisschop diende een motie in om een toets uit te voeren om de sociaaleconomische gevolgen in beeld te brengen.

Van der Wal kon beide heren op hun wenken bedienen. 'Wat betreft de toets van de sociaaleconomische gevolgen vind ik het zeker belangrijk dat we bij het behalen van de doelen rekening houden met die sociaaleconomische effecten. Die impactanalyse wordt onderdeel van de gebiedsplannen en is daarmee ook echt opgenomen in het Nationaal Programma Landelijk Gebied.'

Boerenbezoek in de Tweede Kamer

Dat niet iedereen werd gerustgesteld door de woorden en toezeggingen van beide ministers bleek niet alleen uit de 42 moties die de Tweede Kamerleden indienden om beleid te wijzigen of aan te vullen. Daarnaast bleef een groep boeren op de publieke tribune van de Tweede Kamer met veel vragen zitten. Deze Zuid-Hollandse boeren waren in de avonduren met de trekker naar het Tweede Kamergebouw in Den Haag gereden om het laatste deel van het debat bij te wonen.

De boeren zijn ook in gesprek gegaan met een aantal Tweede Kamerleden. Onder anderen CDA'er Derk Boswijk, BBB-voorvrouw Caroline van der Plas, Forum voor Democratie-Kamerlid Gideon van Meijeren en Kamerlid Wybren van Haga spraken met de boeren. De emoties liepen hoog op tijdens een gesprek tussen Boswijk en boer Koos. 'Laat ons niet barsten', vroeg laatstgenoemde met tranen in zijn ogen aan de CDA'er.

Volgens melkveehouder Jaap uit Maasland hadden de boeren gehoopt dat het beleid zou worden veranderd, maar 'er gebeurt niets'. Andere aanwezige boeren zeggen dat de boerenacties 'nog wel heftiger' worden. 'Gisteren in Stroe was het nog gezellig', zegt een actievoerder. 'Maar als we alleen gezelligheid zouden willen, dan gingen we wel naar een schuurfeest.' De boeren gaven aan wanhopig te zijn, onder meer door de onzekerheid van de stikstofkaart.

Spontane actie

Hoe boeren de komende tijd actie gaan voeren is nog een verrassing, aldus voorzitter Bart Kemp van boerenorganisatie Agractie vrijdag tegen het ANP. 'Er zijn tal van ideeën, het zullen waarschijnlijk acties worden zoals die van gisteravond', zegt hij verwijzend naar de tientallen boeren die donderdag uit protest naar het Tweede Kamergebouw kwamen. Deze actie was overigens niet door Agractie georganiseerd, maar een spontane reactie van boeren uit het westen van Nederland.

Kemp verwacht dat de acties soms hinder zullen opleveren en soms niet. 'Soms zullen ze gericht zijn op politici, soms op burgers.' Boeren hebben volgens Kemp onderling 'een sterk netwerk' en kunnen dus gemakkelijk zelf acties organiseren.

Landelijk protest niet op de agenda

Een grote landelijke protestdag zoals die in het Gelderse Stroe afgelopen woensdag staat op dit moment niet op de agenda. Het initiatief ligt nu bij de regionale afdelingen van de boerenorganisaties, aldus Kemp. Het is dus 'maar net wat een regio nuttig vindt'. Boeren zullen doorgaan met actievoeren 'totdat er met boeren gesproken wordt over werkbare oplossingen'.

'We zien het wel', zegt voorman Mark van den Oever van Farmers Defence Force over de plannen van de boeren. Zijn organisatie hanteert momenteel een 'radiostilte'. 'We gaan even niet met media praten, we gaan met niemand praten.'