Het is dringen geblazen in groeigemeente Ede

Een zuidwesterstorm steekt in de middag op in het landbouwgebied ten zuiden van de A12. Waar op zomerse dagen fietsers uit Ede hun melk gaan tappen of lokaal geproduceerd vlees kopen, is het nu verlaten, op een enkele hardloper na.

Aan de andere kant van de snelweg doen buurtbewoners bij winkelcentrum Stadspoort hun dagelijkse boodschappen. Onder hen is Marion Groot die bij de onbemande winkel Appeltje-Eitje wat eieren afrekent. Ze beschrijft zichzelf als gepensioneerd boerin op wielen. 'Omdat ik naast het administratieve werk voor de melkveehouderij ook altijd veel buitenshuis heb gedaan.'

Ze is samen met haar man vanuit Alphen aan den Rijn naar Ede verhuisd en erg te spreken over het woonklimaat in de Gelderse stad. 'Zeker in vergelijking met het westen vinden we het hier rustig en gemoedelijk. Daarnaast zijn de voorzieningen goed met een eigen ziekenhuis en een theater. We fietsen veel in de omliggende natuur, maar verbinding met de agrarische sector hier hebben we niet.'

Welkom in Ede, de stad met bijna 77.000 inwoners. De hele gemeente in de zuidelijke Gelderse Vallei heeft 120.000 inwoners en herbergt dorpen zoals Bennekom, De Klomp, Lunteren, Wekerom en Otterlo. Ede maakt onderdeel uit van samenwerkingsverband Regio Foodvalley, een op de tien inwoners heeft een baan die gerelateerd is aan food. Het gebied beslaat zo'n 32.000 hectare.

Wie de uitslag van de gemeenteraadsverkiezingen van 2018 erbij pakt, ziet in een oogopslag de christelijke grondslag terug. SGP, ChristenUnie en CDA zijn de grootste partijen in de gemeenteraad. De meeste dorpen in de Gelderse Vallei zijn overwegend gereformeerd gezind.

In het buitengebied is het in noordelijke richting vooral de intensieve veehouderij wat de klok slaat. Met de recente saneringsregelingen achter de rug loopt het aantal varkensbedrijven wat terug. Maar het gebied telt meer dan 3,5 miljoen kippen en herbergt samen met buurgemeente Barneveld een kwart van de Nederlandse kalversector.

Net ten noorden van het middelpunt van Nederland woont Kees Donker. Hij zet zich als voorzitter van de coöperatie Vallei Energie in voor een 'goede uitvoering van de energietransitie'. Donker is vanuit die rol ook betrokken bij het gebiedsproces rondom Buurtschap De Valk, waar thema's als natuur, landbouw en klimaat op tafel komen.

70 procent duurzame energie

Een van de doelstellingen binnen de gemeente is om in 2040 voor 70 procent aan duurzame energie op te wekken en tien jaar later energieneutraal te zijn. Locaties voor windmolens zijn in het drukbevolkte Ede lastig te vinden en op sommige plekken met de regels rond bescherming van vogels zelfs onmogelijk.

De inzet van zonne-energie is naast energiebesparing een van de pijlers voor de energietransitie. 'Het liefst willen we die bij de bestaande infrastructuur of op bedrijventerreinen, maar we zijn niet principieel tegen zonnevelden op agrarische grond', verwoordt Donker.

'Uitgangspunt is dat de leden van de coöperatie en omwonenden de investeringen zien zitten en daar de vruchten van plukken', vervolgt de Vallei Energie-voorzitter. 'Gronden die vrijkomen door stoppende veehouders en minder geschikt zijn voor voedselproductie kunnen wat ons betreft een oplossing zijn voor de duurzame energievoorziening.'

Het valt Donker op dat boeren op tal van terreinen coöperatief samenwerken, zoals bij de inkoop van voer of de afzet, maar juist in het energiedossier minder zijn aangehaakt. Een van de ideeën die hij oppert, is dat boeren gezamenlijk een aantal daken volleggen met zonnepanelen en ook de meerkosten als het verstevigen van daken met elkaar bekostigen. 'Juist met de huidige capaciteitsproblemen op het landelijke energienet zien we veel mogelijkheden in het lokaal benutten van de hier opgewekte stroom.'

Heet hangijzer

Met de Veluwe als achtertuin is met name het stikstofdossier een heet hangijzer. Zo wijst het rapport Ontspannen Nederland vooral naar de Gelderse Vallei als kritisch gebied waar de veelvoorkomende zuidwestenwind voor veel depositie zorgt in de omliggende natuur.

De wens voor extensivering van bedrijven lijkt onhaalbaar omdat grond schaars is, concludeerde Wageningen University & Research eerder in opdracht van Regio Foodvalley. Dat komt onder andere door de maatregelen om de biodiversiteit te herstellen en de aantrekkingskracht van Ede als 'overloopgebied' van de Randstad.

Dat laatste zet ook druk op de woningmarkt in de dorpen, concludeert slagersechtpaar Gea en Gijsbert Wilbrink uit Otterlo. Ze zien veel 'import' in het dorp. 'Mensen komen vooral voor de rust. Dat maakt het meteen lastig voor jonge mensen om hier te wonen en die trekken dus weg. Kijk om je heen, hier is voldoende ruimte om meer woningen te bouwen', zegt Gijsbert Wilbrink als hij halverwege de middag een koffiepauze neemt.

Wilbrink vindt het prima dat wat landbouwgrond wijkt voor huizen, maar van zonnevelden is hij geen fan. 'Dan kijk ik liever over de maisvelden', wijst de slager op de akkers met stoppels die door het kantineraam annex kantoor te zien zijn.

In de winkel ziet Gea Wilbrink dat inwoners voor 'minder kilo's vlees en meer kwaliteit gaan'. Dat is een van de redenen dat in de slagerij vooral vlees ligt van de ketens Pork Best en Beef Best. 'Naast de kwaliteit vinden we ook de aandacht voor dierwelzijn en duurzaamheid belangrijk', zegt Gijsbert Wilbrink. 'Hoewel de veehouderij sterk is vertegenwoordigd, komt het meeste van ons vlees niet uit de directe omgeving.'

Over de magere verdiensten van met name de veehouders maken de slagers zich wel zorgen. En ze voelen mee met de administratieve lasten die bij de bedrijfsvoering komen kijken. 'Elk jaar komt er weer een regel bij of een aanpassing in de hygiënecode.' Wilbrink wijst naar de multomappen boven de computer.

De wethouder: ‘Zorgen over of we genoeg boeren overhouden’

Met de Wet voorkeursrecht gemeenten in de hand worden de eigenaren verplicht bij verkoop van land dit eerst aan de overheid aan te bieden. Van der Schans: ‘We hebben grofweg twee mogelijkheden: het bebouwde gebied verdichten of landbouwgrond gebruiken. We doen het allebei, om aan de groeiende behoefte aan woonruimte te voldoen. Dat en alle andere opgaves maakt de gronddruk groot in Ede.’

De wethouder vindt dat landbouwgrond die elders vrijkomt vooral voor de agrarische sector behouden moet blijven. ‘Ik laat nu inventariseren of alles wat de bestemming agrarische grond heeft ook voor landbouw wordt gebruikt.’

De grootste zorg van de bestuurder zit hem in het feit dat de agrosector snel krimpt. ‘We hebben meer boeren van tussen de 60 en 80 jaar dan tussen de 20 en 40 jaar, dus vraag ik me af of we genoeg boeren overhouden. Ook voor de kennisinstituten en het bedrijfsleven die aan die agrarische sector verbonden zijn.’

Van der Schans wijst erop dat in de loop van de tijd, met het oog op landelijke vraagstukken als bodemdaling, tekort aan zoetwater en verzilting van grote gebieden, de regio Ede juist een ideale plek is geworden voor grondgebonden landbouw.

‘Natuur en landbouw, dat is de identiteit van dit gebied. Dat was honderd jaar geleden zo en dat moet over honderd jaar nog zo zijn. Daarbij zie ik de rol van boeren ook breder. Zo kunnen we als gemeente gelden langjarig inzetten voor het beheer van het landschap. Een taak die boeren als geen ander kunnen uitvoeren.’

De projectmanager: ‘Reststromen gebruiken’

De hoge huizenprijzen versterken de druk op de sociale huur en ook de stijgende bouwkosten en hoge grondprijs spelen Woonstede parten. Van Leeuwen: ‘Wij zijn veel in gesprek met de gemeente en projectontwikkelaars om te zorgen voor voldoende bouwlocaties. Een andere oplossing is het slopen van verouderde locaties en er meer toekomstbestendige woningen voor terug te bouwen. Hierbij wordt ook gestapelde bouw toegepast.’

Woonstede wil daarnaast bijdragen aan maatschappelijke vraagstukken. ‘Zo bouwen we woningen die worden aangesloten op het warmtenet. We hebben ook het idee om te gaan bouwen met materialen uit plantaardige reststromen en meer met hout’, zegt de projectmanager. ‘We moeten verantwoorde keuzes maken en samen met andere partijen in het speelveld openstaan voor creatieve oplossingen. Akkerbouw combineren met woningbouw, waarom niet?’

De veehouder: ‘Het zit in Veluwse aard om zelfvoorzienend te zijn’

Toen de Gelderse veehouder in maatschap ging met zijn vader was grond verwerven een belangrijk doel. ‘We hadden 22 hectare en ik vond dat er een goede balans moest zijn tussen koeien, mest en grond. Dat is deels met pacht goed gelukt.’

Daarnaast is Folmer zuinig op het bodemleven. In plaats van traditionele kunstmest gebruikt hij een vloeibare ureumkunstmest. Naast vaste mest gebruikt hij vlinderbloemige gewassen als klavers en kruiden om het bodemleven en de -structuur te verbeteren en meer eiwit zelf te verbouwen.

‘Voor mij draait de bedrijfsvoering om rentmeesterschap zoals het ook in de Bijbel betekenis krijgt, ik heb de grond eigenlijk in bruikleen van mijn kinderen. Daarnaast wil ik dicht bij de natuur staan en zit het in de Veluwse aard om zelfvoorzienend te willen zijn. We ontkomen er in deze regio niet aan dat landbouwgrond voor wonen of bedrijfsleven nodig is. Maar door goed te zorgen voor onze gronden, kunnen we ook meer opbrengsten halen uit een hectare.’

Een doorn in het oog vindt Folmer de initiatieven voor grote zonnevelden in Ede. Van de 40 hectare die in het coalitieakkoord staat is ‘veel in procedure en gelukkig maar een klein deel gerealiseerd’. ‘Ik vind dat de gemeente veel te snel wil gaan met energie duurzaam opwekken op landbouwgrond. Benut eerst de daken en kijk als laatste naar kwalitatief slechte landbouwgrond. We hebben hier het juiste klimaat, de kennis en een goede infrastructuur voor voedselproductie.’