Onteigening is 'dynamiet' op het boerenerf

Een scenario is nog geen en beleid of vastomlijnd plan

Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) heeft op op verzoek van de ministeries van Landbouw en Financiën de kosten en effecten in kaart gebracht van twee scenario's voor de stikstofaanpak. In beide varianten is geld – tot 25 miljard euro – uitgetrokken om gericht die agrarische bedrijven uit te kopen die de meeste stikstof doen neerdalen in kwetsbare natuurgebieden, eventueel via onteigening.

Volgens betrokkenen dienen de voorstellen ook als discussiestukken aan de formatietafel waar partijen met verschillende visies op stikstof het eens trachten te worden.

Demissionair minister Carola Schouten van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit benadrukt dat het slechts een doorrekening is. Het zijn verkenningen van opties die ze 'klaar wil leggen voor haar opvolger', geen uitgewerkte besluiten. 'Ze dienen om te onderzoeken hoe we verder kunnen komen.'

Onrust onder boeren, politici en ambtenaren

Het toch al niet grote vertrouwen van agrarisch ondernemers in de overheid heeft met het uitlekken van de plannen een nieuwe knauw gekregen. Via sociale media uiten diverse betrokkenen hun ongenoegen. Ook de brancheorganisaties lieten van zich horen.

LTO Nederland laat weten principieel tegen dwang te zijn en wil geen 'landjepik' bij de boeren. 'Onteigeningsprocedures duren vele jaren en daarbij zullen we juridisch alles uit de kast halen', zegt een LTO-woordvoerder.

Agractie noemt het 'onbespreekbaar' om boeren gedwongen te onteigenen. Farmers Defence Force is terughoudend. 'Het gaat om plannen die in ontwikkeling zijn. We willen eerst zien wat ervan waar is.'
Ambtenaren reageren verbolgen. Op de provinciehuizen bereiden zij de gebiedsgerichte stikstofaanpak voor. De heibel die is ontstaan rond het onteigenen beschadigt de goede verhoudingen met boeren.

Onteigening zorgt voor primeur in Tweede Kamer

In de Tweede Kamer is met verbazing kennisgenomen van de beleidsscenario's die zijn gemaakt voor het onteigenen van boeren. Het bericht kwam voor de Kamerleden uit de lucht vallen en was reden om Schouten uit te nodigen voor het vragenuurtje. Zo werd het eerste debat in de nieuwe tijdelijke Tweede Kamer gevoerd over landbouw, voor de muur met het kunstwerk Aarde.

'Dit is als dynamiet geland op het boerenerf', zegt VVD-Kamerlid Thom van Campen. 'Een waardeloze dag voor de landbouw', aldus Derk Boswijk (CDA). 'Een morele kaakslag voor de landbouw in Nederland', vindt Derk Jan Eppink (JA21). 'Hoe kan een demissionair kabinet met dergelijke plannen komen?', vraagt Caroline van der Plas (BBB) zich af.

PvdA en GroenLinks vinden dat er snel duidelijkheid moet komen voor agrarisch ondernemers. Laura Bromet (GroenLinks) wijst erop dat er sinds het begin van de stikstofcrisis nog geen ammoniak is gereduceerd in de landbouw.

De laatste mogelijkheid voor minister Schouten

De landbouwminister is zelf ook niet blij met het uitlekken van de scenario's. Ze erkent de emoties die volgen op de vele verhalen die over de landbouw worden geschreven. De bewindsvrouw benadrukt dat onteigening altijd als 'laatste redmiddel' in de stikstofplannen heeft gestaan. Onteigening van boeren is volgens haar nooit het beginpunt van de discussie. 'Er zijn ook veel andere middelen die we kunnen inzetten.'

Een van die middelen is de vrijwillige opkoopregeling die Schouten veehouders aanbiedt. Volgens haar is die in sommige provincies overtekend en wil ze kijken of er met budgetten kan worden geschoven om meer stoppers ter wille te zijn. 'We beginnen met de gerichte opkoop van bedrijven. Daarmee kunnen we al een grote slag slaan. Onteigening zie ik echt als een laatste mogelijkheid.' Ze herhaalt dat ook reducties worden gevraagd van de industrie en mobiliteitssector.

'Whodunit' in de Tweede Kamer

Verschillende Kamerleden vroegen zich af hoe het PBL-rapport in de publiciteit is gekomen. Van der Plas vroeg zelfs om een onderzoek. 'De dader ligt op het kerkhof', concludeerde Pieter Grinwis (ChristenUnie).

Haagse bronnen stellen dat het lekken een politiek motief heeft gehad. De frustratie van een persoon of partij over het mislukken van de formatie over links en het uitblijven van stevige ingrepen in de veehouderij liggen daar mogelijk aan ten grondslag.

Het stuk dat VVD en D66 hebben opgesteld als uitgangspunt voor een formatie bevatte geen landbouw- of stikstofparagraaf. Dat kan betekenen dat de betrokken partijen geen compromis hebben kunnen sluiten over de stikstofaanpak.

De scenario's die het PBL heeft opgesteld maken nu duidelijk dat wel degelijk wordt nagedacht over het versnellen van de stikstofreductie, maar het is nu ook duidelijk dat er geen Kamermeerderheid is voor grootschalige onteigening.

Duidelijk is dat VVD en CDA inzetten op reductie door innovatie en vrijwillige opkoop. D66 zit meer op het spoor van gedwongen krimp. Dit maakt het vormen van een nieuw kabinet niet eenvoudiger.

LTO Nederland trekt eigen plan

In artikelen van NOS en NRC werd de suggestie gewekt dat LTO heeft meegepraat over de scenario's, maar dat is pertinent onjuist, zegt voorzitter Sjaak van de Tak van de belangenorganisatie. 'Zelf zijn we als agrarische sector ook met een plan gekomen: Een duurzaam evenwicht.'

Voorzitter Wil Meulenbroeks van de LTO-vakgroep Melkveehouderij verduidelijkt dat voorstel: 'Ons plan is integraal en we bereiken er naast andere doelen ook een enorme stikstofreductie mee. Er is veel minder geld mee gemoeid en resulteert in een gezonde en toekomstbestendige melkveehouderij. Onze plannen leveren veel meer op. Wij zijn niet tegen het vrijwillig opkopen van grond. Dat zit ook in onze plannen. Maar de grond moet dan wel terug in de landbouw.'

Meulenbroeks vreest dat de economische gevolgen van grootschalige onteigening groter zijn dan door het PBL worden geschetst. 'Grond zou veel extensiever moeten worden beheerd. Dat betekent een productieverlaging. De melkplas halveert. Dat zorgt voor onvoldoende kritische massa voor de zuivelindustrie die daarmee failliet gaat', legt de LTO-vakgroepvoorzitter uit. 'Voor wie graag ziet dat de veehouderij uit ons land verdwijnt, zijn de scenario's van het PBL natuurlijk een goede route.'