Twijfels en zorgen over impact hoger slootwaterpeil

Veel vee, veel veenweidegronden en een grote milieuopgave. De Deense landbouw lijkt op die van Nederland. Terwijl de Nederlandse overheid miljoenen uittrekt om veenweideboeren in beweging te krijgen om de CO2-uitstoot terug te dringen, sluiten de Denen een akkoord om de landbouw te kunnen laten voldoen aan de klimaatopgave.

De Deense regering trekt er 43 miljard kronen, omgerekend 5,7 miljard euro, voor uit. Opvallende zaken: een CO2-belasting voor boeren en 10 procent van de landbouwgrond, waaronder veenweidegebieden, wordt natuur. En dat alles zonder trekkers op het Deense Malieveld.

Melkveehouders in de Nederlandse veenweidegebieden zien huizenhoog op tegen de overheidsplannen om het waterpeil te verhogen. Veel ondernemers denken dat dat in hun gebied alleen lukt met uitvoerige drainageprojecten. Dat blijkt uit een enquête die Nieuwe Oogst in oktober hield in samenwerking met de redactie van het tv-programma 'Wat houdt ons tegen?' van omroep Human.

Uitdrogend veen zorgt voor heel veel uitstoot van CO2. Rijk en provincies hebben miljoenensubsidies voor het verhogen van het waterpeil om die uitstoot te beperken. Het kabinet maakte hier in 2020 al 200 miljoen euro voor vrij.

Maar de veenweideboeren zijn bang voor hun verdienvermogen. Zij vrezen dat een natter land betekent dat de grasopbrengst minder is en koeien meer last hebben van aandoeningen door 'natte voeten'. Daarbij voorzien zij dat het moeilijker wordt om met machines het land op te gaan. Natte grond betekent ook dat hun land, de peiler onder hun financiering, minder waard wordt.

Bovendien brengen veel boeren in de enquête naar voren dat een hoger slootwaterpeil niet zomaar een hogere grondwaterstand oplevert. En wat te doen bij langdurige droogte?

Het veenweidegebied is misschien wel het meest Nederlandse landbouwgebied dat er bestaat, met lange smalle stroken grasland afgewaterd door sloten. Het typische landschap ontstond in de middeleeuwen, toen de veenakkers door bodemdaling te nat werden voor landbouw. Binnen Europa zijn deze landschappen zeldzaam geworden. Nederland heeft er ruim 4.000 vierkante kilometer (400.000 hectare) van in Noord- en Zuid-Holland, Utrecht, Overijssel, Drenthe, Friesland en Groningen.

Door de daling van het grondwater staat het veen meer bloot aan lucht en oxideert de grond. De bodem daalt daardoor en er komen broeikasgassen zoals kooldioxide (CO2) vrij, jaarlijks 4,2 miljoen ton. De aandacht voor de uitstoot van broeikasgassen is betrekkelijk recent.

Herstel van natuurwaarden

Maar er wordt al decennia gepraat over projecten om iets te doen tegen de bodemdaling in de veenweidegebieden. Lang was dat vooral een praktisch probleem. Door lagere weidegebieden moest steeds meer water worden weggepompt om droge voeten te houden. Daar kwam op termijn het herstel van natuurwaarden bij. Een hoger slootwaterpeil leek voor beide zaken een oplossing.

'In 2019 was dat voorbij en ging het alleen nog maar over stikstof', herinnert Aad Straathof zich. Hij was tussen 2018 en 2023 themahouder westelijk veenweidegebied bij LTO Noord. De insteek van alle projecten werd ineens anders. Projecten tegen bodemdaling werden projecten tegen uitdroging. In zeven provincies is 90.000 hectare veenweidegebied geschikt om te vernatten. Veenweidegebieden hebben van het Rijk de opdracht gekregen om 1 megaton CO2 te besparen van de 3,5 megaton die de agrarische sector moet realiseren.

Onderzoek naar effect

In het Nationaal Onderzoeksprogramma Broeikasgassen Veenweiden (NOBV) wordt onderzoek gedaan naar het effect van de diverse maatregelen. Soms werkt een maatregel goed, soms niet. Het hangt af van een reeks factoren, variërend van de zuurtegraad, bemalingsgeschiedenis en samenstelling van het veen. Eén remedie is geen remedie.

Daar kunnen veenweideboeren over meepraten, blijkt uit de enquête van Nieuwe Oogst en Human. Er reageerden 628 melkveehouders uit alle zeven veenweideprovincies, 513 vulden alle vragen in. De meesten komen uit Zuid-Holland (175), Friesland (145) en Utrecht (102). Dat zijn ook de provincies met de grote veenweidegebieden.

325 veenweideboeren gaven aan dat zij het niet eens zijn met de plannen om het waterpeil te verhogen. Voor 210 hangt het ervan af welke impact een hoger waterpeil heeft op hun bedrijfsvoering.

Ruim 40 procent van de ondervraagden vindt dat de overheid een andere manier moet zoeken dan het waterpeil in de sloten omhoog te brengen. Dat is de grootste groep. Krap 13 procent vindt een hoger waterpeil voor een beter milieu wel een goed idee en zo'n 12 procent vindt dat hij weinig keus heeft als hij in het veenweidegebied wil blijven boeren.

Bedrijfsmatige zorgen zijn niet de enige argumenten tegen een hoger waterpeil. Veel boeren hebben de ervaring dat een hoger waterpeil in de sloot niet betekent dat het grondwaterpeil omhooggaat. Om dat te bereiken moeten drainagebuizen worden aangelegd. En wie gaat dat betalen?

Een beetje vernatten helpt in ieder geval weinig, blijkt uit een studie van de Nijmeegse Radboud Universiteit. Die deed onderzoek door in Friesland het slootwaterpeil iets omhoog te brengen via drainage en de aanleg van smalle greppels.

Het ging maar om een beetje, de boeren konden nog wel met vee en machines op het land. Het resultaat was nihil en de onderzoekers concludeerden dan ook dat forsere maatregelen nodig zijn om het grondwaterpeil omhoog te krijgen en de uitdroging van het veen te voorkomen.

Uit de enquête van Nieuwe Oogst en Human blijkt dat agrariërs daar weer weinig in zien. Beweiden wordt lastiger, zeggen 421 boeren. Het land bereiden wordt onmogelijk, verwachten 401. Minder grasopbrengst, geven 394 aan en 288 vrezen problemen met diergezondheid. Een verlaging van het inkomen is het gevolg, zeggen 363 boeren.

Moeilijke keuze

Er komt ook een moeilijke keuze die overheden niet kunnen ontwijken, denkt voormalig LTO Noord-bestuurder Straathof. 'Wat als er door langdurige droogte, en die gaat er steeds meer komen, een watertekort is? Dan moet een keuze worden gemaakt door de overheid. Gaat het water naar de veenweide of de bollentelers? Wie ligt achteraan in de polder en krijgt niets?'

Straatman ziet zeker toekomst in de subsidieregelingen van de overheid. 'Ik zeg altijd: als je subsidie krijgt, laat de overheid zien dat zij je graag in dat gebied ziet. Maar ik vind wel dat zij dan ook haar volle verantwoordelijkheid moet nemen. Als boeren meewerken aan programma's en er ontstaat onverwacht schade, moet de overheid daar ook voor staan. En al zijn de vergoedingen soms best fors, de termijn van vier jaar die wordt gehanteerd is veel te kort. Daarop kan een agrarisch ondernemer geen bedrijfsplan maken.'

Van de boeren die de Nieuwe Oogst-enquête hebben ingevuld ziet bijna 45 procent een toekomst in het veenweidegebied. Al noemen de meesten als voorwaarde dat zij benodigde aanpassingen moeten kunnen doen. Iets minder ziet geen toekomst, vooral omdat zij het bedrijf niet kunnen of willen aanpassen. Als puntje bij paaltje komt, denkt krap 12 procent te stoppen met het bedrijf als het gebied wordt vernat. De anderen denken al dan niet met aanpassingen wel verder te kunnen.

Melkveehouder in enquête: 'Vernat klinkt heel nat, 40 centimeter kan'

Het kabinet-Schoof wil de emissies uit het veenweidegebied verlagen door het waterpeil te verhogen. Welke gevolgen heeft dit voor de melkveehouders daar? Nieuwe Oogst peilde in samenwerking met omroep Human hoe zij hierin staan. Ruim zeshonderd boeren werkten mee aan de enquête en dit leverde dan ook honderden reacties op. Een selectie uit de vragen en bijdragen:

Wilt u meewerken om het waterpeil aan te passen?

• 'Nee, ik vind dat er moet worden gezocht naar andere oplossingen.'
• 'Door middel van onderwaterdrainage of waterinfiltratiesysteem is dit probleem te tackelen.'
• 'Hangt af van de voorgestelde plannen en hoe effectief deze zijn. Alleen slootpeil verhogen helpt te weinig.'
• 'Ik doe mee aan het klei-in-veenproject wat erg kansrijk is. Bovendien is gebleken dat een hoger waterpeil de oxidatie niet voorkomt.'
• 'Ja als het om de grondwaterstand gaat, niet om het waterpeil. Kom eerst hier maar eens kijken naar de gevolgen van peilverhoging.'

Wat is de impact van het verhogen van het waterpeil?

• 'Alleen bij een goede ontwatering is het mogelijk om voldoende rendement te behalen. Bij vernatting is er geen toekomst voor de volgende generatie.'
• 'De laaggelegen percelen zullen een ander peil moeten krijgen dan de hogere percelen. Dit is bij het waterschap erg moeilijk.'
• 'Een flinke waardedaling van grond en het bedrijf.'
• 'De gebieden hoeven niet vernat te worden zoals wordt gezegd. Er moet anders geboerd worden. Eerst moet de bodem gezond zijn en dan kan worden gekeken wat er nodig is.'
• 'Berijden van het land wordt lastiger, de kwaliteit van de grasmat zal verminderen, het bedrijf wordt minder waard.'
• 'Bij de sloot wordt het natter, voor de rest niet.'

Heeft het bedrijf toekomst in een vernat veenweidegebied?

• 'Ja, mits ik de benodigde aanpassingen kan doen om te kunnen doorgaan.'
• 'Dan is er niet op te werken en kan het vee niet naar buiten, het gewas dat er groeit is niet rijk genoeg aan nutriënten.'
• 'Ja, maar vernat klinkt heel nat. Een grondwaterpeil van 40 centimeter lijkt mij nog goed te doen.'
• 'Als er vergoeding of compensatie tegenoverstaat.'
• 'Vernatting betekent in beginsel een benuttingsverslechtering van de kostbare productiefactor grond.'
• 'Wij hebben opvolging in ons bedrijf en wij zijn zeker bereid ons aan te passen, maar dit is bij vernatting niet mogelijk.'

Welke maatregelen zou u nemen om bij vernatting door te gaan?

• 'Aanpassen aan de omstandigheden.'
• 'Misschien is lisdodde een alternatief.'
• 'Onderwaterdrainage en flexibeler peilbeheer. Financiële compensatie is nodig.'
• 'Ander land huren op kleigrond.'
• 'De vraag is: hoe verdien ik extensiveren terug als ik een hogere hypotheek heb en minder koeien ga houden? Waar is het verdienmodel?'