'We waren aan hoofdtafel van Landbouwakkoord gegarandeerd uitgekomen op de inhoud'

Donkerblauw colbert, blauw wit gestreept overhemd, heldere ogen in een gerimpeld en doorleefd gezicht. Chris Kalden kiest zijn woorden bedachtzaam, stellig en duidelijk. We treffen elkaar in Den Haag, Nieuwspoort. Nog één interview en dan is hij klaar als voorzitter van het Landbouwakkoord.

Er lag een uitkomst waar ook de melkveehouders in De Peel mee uit de voeten konden

Chris Kalden, voorzitter van hoofdtafel Landbouwakkoord

Met welk gevoel zit u hier?

'De teleurstelling dat het net niet gelukt is, die is er nog steeds. Maar er zit wel een gevoel bij dat het buitengewoon de moeite waard is geweest. Dat gevoel van teleurstelling zit hem niet in de verloren uren. Het zit hem hoogstens in de verloren betekenis van het akkoord, van de agenda en van de inhoud. Maar niet in de tijd die we erin hebben gestopt. En dat maakt het ook makkelijker.

'Als je het idee had dat je echt voor niks zou hebben gewerkt, dat zou vervelend zijn. Maar dat gevoel bestaat helemaal niet. Er ligt een document aangevuld met een verslag en analyse waar ze bij het maken van het kabinetsplan, volgens mij, heel goed mee uit de voeten kunnen.'

Gaat dat gebeuren?

'Ik mag buitengewoon hopen dat het wel het geval is. Het is volstrekt helder dat de omslag die in de landbouw gaande is en nog verder zal gaan, dat die niet eenzijdig maar alleen in gezamenlijkheid vorm kan worden gegeven.'

Moeten we niet aan de slag in plaats van blijven praten?

'Ik zeg ook niet dat je altijd en alles samen moet doen en op dezelfde manier, want de verantwoordelijkheidsverdeling is natuurlijk helder. Dat is ook een van mijn pleidooien in de analyse: overheid, neem op een paar aspecten gewoon je eigen verantwoordelijkheid. Het speelveld vanuit de overheid, de uitgangspunten en de grenzen, was niet scherp genoeg gedefinieerd.'

Kunt u voorbeelden noemen?

'Ik noem een paar voorbeelden. De ruimte die er is voor doelsturing. Het was eerder in een Kamerbrief beschreven, maar nooit inhoud aan gegeven. Dat was echt een kwestie van 'ja' zeggen en 'nee' doen. Ander voorbeeld is grondgebondenheid. De afspraken die gemaakt zijn in Europa in het kader van het zevende actieprogramma zijn er, maar de lading, de duidelijkheid, de contouren, die waren er niet. Die zijn pas gekomen in de loop van het proces en deels pas aan het eind.'

Het gros van de lastige onderwerpen kwam pas aan het eind.

'Ja, dat is ook een van mijn kritische punten. Het is vanaf het begin neergezet door minister Adema als een plek waar onderhandeld zou worden, een onderhandelingsproces. Natuurlijk is het een onderhandeling, maar daar hoort aan vooraf te gaan een periode van een gezamenlijke zoektocht naar waar je samen naar toe wilt. En vanuit die gezamenlijkheid kun je gaan onderhandelen.

'Maar als je vanuit het grote scala van belangen die dan aan tafel schuiven, zegt: jongens, kijk maar eens of je eruit komt. Dan maakt het nogal uit of je aan tafel zit met een groep die elkaar kent en vertrouwt, of die elkaar wel kent, maar niet echt vertrouwt. En dan gaat het niet om de persoonlijke sfeer, want vertrouwen op persoonlijk niveau was eigenlijk helemaal geen issue.'

Volgens LTO is het geklapt omdat er juist geen vertrouwen is.

'Dat heb ik nauwelijks gemerkt aan tafel, dat er op persoonlijk niveau wantrouwen bestond. Maar het institutionele wantrouwen was er wel. En dat gold echt voor alle partijen. Vanuit de agrarische kant wantrouwen in de overheid, maar ook niet al te veel vertrouwen in wat supermarkten doen, van de overheid naar de boeren, maar ook naar veevoerbedrijven, banken. Het klinkt wat zwaar, maar het was een web van wantrouwen.'

Heeft u dat web kunnen ontspinnen?

'Ja, in die afgelopen zes maanden is dat web ontsponnen. En dat was de winst die we boekten. We zouden dat laten beklijven door het vaststellen van het akkoord.'

En dan toch is het geklapt, omdat LTO onvoldoende vertrouwen had.

'Wantrouwen zat niet bij Sjaak van der Tak in het proces aan tafel. Die zat bij de twijfel of wat ze aan tafel bereikt hadden op voldoende draagvlak kon rekenen van de achterban. Die toets is in eerste in aanleg gedaan door zijn hoofdbestuurders. En ook die zeiden, we vinden het niet goed. De inhoudelijke argumenten van LTO snap ik. Maar die zouden tot een onderhandelbaar resultaat hebben geleid als dat wantrouwen er niet was geweest.'

Was de hoofdtafel eruit gekomen op de inhoud?

'Ja, we waren er gegarandeerd uitgekomen op de inhoud.'

Ook als het gaat om grondgebondenheid?

'Er lag een uitkomst waar ook de toekomstgerichte, intensieve melkveehouders in De Peel mee uit de voeten konden door veel meer ruimte te geven aan doelsturende maatregelen in plaats van middelvoorschriften.

'Daarbij was er ruim aanvullend beleid om die groep melkveehouders die niet uit de voeten kunnen met een GVE- of graslandnorm ook de omslag mee te laten maken. Binnen het budget van ruim 13 miljard euro was nog onderhandelingsruimte om meer geld vrij te spelen voor de blijvers.'

Waarom is het dan misgegaan?

'De laatste drie maanden, toen het spannend werd, hebben de LTO-onderhandelaars besloten om vanwege het afbreukrisico de deur een beetje dicht te doen. De communicatie naar de achterban en andere bestuurders werd minder. Daardoor ontstond er ruimte voor ruis en voor fantasieën.

'Ik heb letterlijk gehoord van mensen die ervan overtuigd waren dat 50 procent krimp in het akkoord stond. En dan zei ik, je kent het niet en het staat er niet. De ruimte voor ruis en fantasie werd zo groot dat het niet meer ter hanteren was. Het proces duurde te lang.'

Kwam de druk niet van radicale boeren buiten LTO?

'Het is fout geweest om de deuren en luiken zo dicht te doen naar de afdelings- en regiobesturen. Zij zijn niet goed betrokken geweest bij het proces. Dat zijn de spelers die midden in de ledensamenleving staan. En als zij kunnen uitstralen: 'jongens, heb er vertrouwen in want wij weten dat ze met de goede dingen bezig zijn', dan was er meer kans van slagen. Want ja natuurlijk, de druk van buiten is er altijd geweest. FDF en wat er meer is, drukt bijna per definitie.'

Bevatte het akkoord dat er lag niet simpelweg te weinig perspectief?

Kalden gaat rechterop zitten. Dan zegt hij stellig: 'Nee. Nee. Er waren behoorlijk wat punten die nog moesten worden uitgewerkt. Maar ik ben het niet eens met dat argument. Van goede intenties kunnen boeren niet leven. Die quote van Sjaak, daar heeft hij gelijk in. Maar het waren veel meer dan goede intenties. Het waren afspraken tussen bijna alle relevante partijen die tezamen de toekomst van de boer bepalen. En dat er ongewisheid in zat, dat klopt.'

Kalden denkt na. Hij weegt zijn woorden en vervolgt: 'Volgens mij is het vooral op dat punt, het ontbrekende perspectief, waar het fout is gegaan. Het Landbouwakkoord is een zoektocht geweest naar zekerheid. En de mate van zekerheid die men zocht, die is niet gevonden. Maar of je die ooit krijgt? In het leven als ondernemer zul je geen inkomensgarantie krijgen. Je ondernemerschap blijft centraal staan. Daar zit overigens ook een heel groot verschil. De kwaliteit van vakmanschap en ondernemerschap in de sector loopt behoorlijk uiteen. En die zullen uiteindelijk bepalen of je in die veranderende markt, in die veranderde opgave en omstandigheden, een fatsoenlijk inkomen blijft halen.'

Wat zijn de belangrijkste onderwerpen waar een nieuw kabinet mee aan de slag moet?

'Twee pijlers: de opgave van verduurzaming en fatsoenlijk inkomen. Het gaat om de verhouding tussen je omgeving en een redelijk inkomen. Dat betekent dat de boer aan het roer staat. De doelsturing. En de vergroting van de markt voor duurzame producten. Die twee pijlers stonden ook centraal in het Landbouwakkoord.'

Uw werk als voorzitter is nu klaar. We krijgen een nieuw kabinet, de opgaven liggen er nog. Wat is uw laatste advies?

'De opgaven zijn inderdaad niet van tafel. Dus heb vooral het gesprek daarover met elkaar. Mijn advies: maak een heldere agenda en probeer daar weer op samen te werken. Het begint bij de invulling van het begrip verduurzaming, maar ook de verhouding mens en dier. Als het buiten zwart is, dan kun je niet doen alsof het wit is. Je hebt je te verhouden tot de opvattingen die buiten gelden. Ik ben daar optimistisch over. Want ik geloof in de toekomst en de betekenis van de land- en tuinbouw voor Nederland.'

'Kijk niet alleen naar de economische kant, maar ook naar de boerencultuur'

Chris Kalden doet in zijn eindverslag over het overleg in het kader van het Landbouwakkoord een aantal aanbevelingen die als bouwstenen kunnen dienen voor het vervolg.
• Maak als kabinet een beknopte visie waarin de toekomst van de landbouw (belang, blijvers, randvoorwaarden) wordt geschetst.
• Houd een blijvende dialoog tussen de gesprekspartners van het Landbouwakkoord. Maak bij het organiseren van werkzaamheden onderscheid in generieke, regiospecifieke en sectorspecifieke activiteiten.
• Kijk bij het vervolg niet alleen naar de economische kant, maar ook naar de boerencultuur. De betekenis van het landelijk gebied, van de landbouw en van landbouwers voor onze samenleving komt volgens hem nauwelijks aan bod.
• Benut de bestaande, goed functionerende branche- en producentenorganisaties ten volle.
• Geef ruimte aan doelsturing: de eigen sturing door de boer, binnen die bijgestelde balans tussen natuur, klimaat, water en landbouw. Geef boeren toegang tot meerjarige begeleiding, persoonlijke coaching en advies, uitgevoerd door een onafhankelijke partij.
• Spreek steun uit aan boeren en initiatieven van onderop die voorop gaan bij de integrale verduurzaming en pleiten voor verdere steun van de overheid aan deze beweging. Denk aan gebiedscollectieven, aan diverse vormen van duurzame landbouw en boer-burgerverbindingen of korte ketens.
• Er waren overeenkomsten die navolging verdienen, zoals een pakket innovatiemaatregelen, al moesten die nog verder worden uitgewerkt. Tevens waren er afspraken over de bescherming van landbouwgrond en lagen er afspraken over het verdienvermogen van de boer in het verschiet waaraan de marktpartijen wilden meewerken.