Taalkundige Leonie Cornips: 'Tevreden koeien maken zacht neuriënd geluid'

Leonie Cornips let op kijk- en ruikgedrag en op lichaamstaal van koeien. Ze onderzoekt de geluiden die de dieren produceren en probeert die in een context te plaatsen met andere koeien en mensen. Ze is elke maand wel een aantal uren in de stal te vinden. Op één boerderij kan ze dezelfde koeien over een langere periode observeren.

Koeien houden niet van een luide stem, dus daar kun je altijd rekening mee houden

Leonie Cornips, taalkundige

'Ik doe mijn veldonderzoek in stallen door heel Nederland, bij boeren, bij de faculteit Diergeneeskunde in Utrecht, in een koeienrusthuis in Friesland of in een natuurgebied waar taurossen grazen. Ik maak video-opnames van de geluiden die de dieren maken en hoe ze zich gedragen. Elke keer zie ik weer wat nieuws', zegt de taalkundige.

Hoe bent u op het idee gekomen om koeientaal te bestuderen?

'In de zomer van 2018 dacht ik na over vraagstukken als klimaatverandering, de afname van biodiversiteit en hoe we onze samenleving hebben ingericht. Ik vroeg mezelf af: kan ik waar ik als privépersoon bezorgd over ben, inzetten in mijn werk als academicus?

'Toen las ik het essay van filosoof Eva Meier, over hoe we volgens haar dieren anders kunnen begrijpen. Dat heeft mij als taalkundige aan het denken gezet. Zowel Universiteit Maastricht als onderzoeksgroep NL-Lab vonden het een erg innovatief idee om met de blik vanuit de menswetenschappen naar dieren te kijken.'

Kun je bij koeien wel spreken over taal?

'Dat hangt van je definitie van taal af. Sommige wetenschappers vinden dat taal het vermogen is om lange en complexe zinnen te maken. Dat kunnen koeien uiteraard niet. Voor mij gaat taal, zowel bij mensen als bij dieren, veel meer over interactie in een sociale context. Daar is bij koeien zeker sprake van, dat zullen veel melkveehouders beamen.

'Wat mij opvalt, is dat in iedere stal andere geluiden klinken. Hoogproductieve Holstein-Friesians in een gesloten stal kunnen luid loeien en de koeien in het rusthuis produceren juist zachte geluiden en likken elkaar veel. De taurossen, die we vijf maanden in een natuurgebied hebben gevolgd, zijn heel stil.'

Hoe verklaart u dat?

'Koeien in de stal hebben van alles nodig. Ze moeten gemolken worden, hebben honger of zijn tochtig. Kortom: ze moeten vaak een beroep doen op de boer of boerin die hen verzorgt. Dat gaat gepaard met een hele reeks geluiden, van hummen met de lippen op elkaar tot veel meer geluid met de bek open.'

U gaat nog een stap verder en zegt te herkennen of een koe contact zoekt met een kalf of honger heeft.

'Dat klopt. De basis van mijn onderzoek is het werk van de Duitse bioloog Gerhard Jahns. Hij heeft een database aangelegd van zo'n 600 geluiden van 39 verschillende koeien. Hij heeft koeien elke keer in een nieuwe situatie gebracht, zoals ze een uur later eten geven dan normaal of een uur later melken.

'De geluiden die de koeien maakten heeft hij opgenomen en vertaald naar boodschappen. Ik borduur voort op die kennis en voeg daar ook gedragingen met geluiden aan toe. Communiceren gaat bij koeien, net als bij mensen, ook om lichaamstaal. Denk aan oogcontact maken, knipogen of juist wegkijken.'

Zo komt u tot de conclusie dat een koe mensen en andere koeien begroet, toch?

'Iedereen kent wel het koeiengeluid 'hmmm' op een lage toonhoogte. Daarmee verwelkomt de koe die in de stal staat bekende of onbekende mensen die binnenkomen. Je moet als wetenschapper steeds dezelfde situatie meemaken om tot conclusies te komen, dus ik spreek over bijna driekwart jaar aan onderzoek naar het begroeten.

'Een interessante toevoeging is dat koeien als ze in de wei staan juist niet reageren op onbekende mensen. Ze groeten alleen als andere koeien langslopen waarvan ze gescheiden staan of als de boer in de buurt is. Dan heeft het geluid dat ze maken een andere betekenis, zoiets als: ik herken jou.'

Wat heeft een veehouder aan deze inzichten?

'Onderzoek naar diersignalen kan ervoor zorgen dat boeren anders met hun vee kunnen samenwerken. Je kunt signalen herkennen en ze zelf afgeven. Als een koe aangeeft dat ze iets nodig heeft of dat het haar ergens aan ontbreekt, kan de veehouder daarop reageren.

'Ook de afwezigheid van geluiden in de stal kan een veehouder aan het denken zetten, want wij zien dat tevreden koeien een zacht neuriënd geluid maken. Daarnaast houden koeien niet van een luide stem, dus daar kun je altijd rekening mee houden.

'We hebben een koeientaalquiz ontwikkeld waarbij zowel boeren als burgers twaalf verschillende geluiden te horen krijgen en wij naar de betekenis vragen. Boeren doen het in die test een stuk beter dan burgers.'

Doet de Nederlandse wetenschap ook taalonderzoek bij andere landbouwhuisdieren?

'Studenten buigen zich al over de tientallen verschillende geluiden die varkens en kippen maken. In de kippenstal zie je drie categoriëen: geluiden waar geen enkele kip op reageert en die we als een gemoedstoestand zien, geluiden waar één kip op reageert, zoals nestafweergeluid en geluiden waar de hele groep op reageert, zoals alarm slaan. Varkens communiceren voortdurend, dus daar is nog een wereld te ontdekken.'

Zijn de observaties van de taurossen in de natuur te vertalen naar melkkoeien in de stal?

'We zagen in de natuur goed hoe de kudde zichzelf organiseert. Zo is er altijd een koe die waakt terwijl de andere dieren eten of rusten. Er is een kalvercrèche waar een aantal koeien verantwoordelijk voor is en we zien puberstieren die achter de groep aan slenteren.

'Dit gedrag maakt voor mij allemaal onderdeel uit van de sociale relaties die runderen aangaan en hun natuurlijke behoeftes. Wat mij in al het veldonderzoek opvalt, is dat koeien elkaar nooit uitsluiten. Daar zouden wij als mensen nog wat van kunnen leren.'