Rapport Remkes: de aanbevelingen en kernpunten

Zowel kabinet als landbouwsector geeft Remkes een forse opdracht mee. ‘Ik presenteer geen definitief plan maar denklijnen. Mijn conclusie is dat het anders zal worden. Maar Nederland blijft een landbouwland, aantrekkelijk ook voor jonge boeren', leidde de stikstofbemiddelaar zijn presentatie donderdag in.

Remkes doet 25 aanbevelingen om de kloof tussen overheid en platteland te verkleinen, de stikstofcrisis te beslechten en boeren perspectief te bieden. 19 zijn geadresseerd aan de overheid. 'Ik ben geschrokken van de wanhoop van boeren. Alsof het allemaal hun schuld is. Het wantrouwen is het resultaat van jarenlang zwalkend en soms falend beleid.’

De sector krijgt ook een grote opgave. Remkes vindt dat vijfhonderd tot zeshonderd piekbelasters, merendeels agrarische bedrijven, nabij Natura 2000-gebieden binnen een jaar moeten worden aangepakt. De gewonnen ruimte moet met prioriteit ten gunste komen aan legalisering van de Programma Aanpak Stikstof (PAS)-melders.

Remkes: 'Ga in gesprek met ondernemers over een andere bedrijfsvoering. Onderzoek het spoor van innovatie, dan verplaatsing en pas als dat niet kan vrijwillige opkoop met een ruimhartige plusregeling.'

Landbouw geen sluitpost

De bemiddelaar doet ook suggesties voor de langere termijn. Hij houdt vast aan 2030, maar vindt de nadruk op opkoop te groot. Bij inzet van de grondbank en het transitiefonds van 24 miljard euro moet de focus liggen op ondersteunende regelingen voor boerenbedrijven in transitie. 'Zonder het verschuiven van grond is geen beweging mogelijk. Bij ruimtevraagstukken mag de landbouw geen sluitpost zijn.'

Een langjarig landbouwperspectief is volgens Remkes het beste vast te leggen in een landbouwakkoord. Dat moet tevens invulling geven aan duidelijke verdienmodellen.

Zachte heelmeesters maken stinkende wonden. Met dat in gedachte is het adviesrapport 'Wat wel kan, uit de impasse en een aanzet tot perspectief' van Remkes opgesteld. De stikstofbemiddelaar verkoopt daarin geen zoete broodjes. Wetende dat de verhoudingen tussen agrarische sector en politiek nog broos zijn, heeft hij voor beide kampen een indringende boodschap.

Naast een ferme tik op de vingers van het kabinet voor de wijze waarop de stikstofaanpak is aangevlogen, spreekt Remkes de agrarische sector aan op de eigen verantwoordelijkheid in de transitie: pak de kansen die vanuit de politiek geboden worden.

Met dat laatste doelt Remkes onder meer op de piekbelasters. Daarvan moeten honderden bedrijven flink aan de bak. Opkopen wordt hierbij vaak aangehaald, maar dat is in zijn ogen een laatste redmiddel. Verandering van bedrijfsproces of verplaatsen zijn opties die deze boeren kunnen aangrijpen om een opkoopproces te voorkomen.

Oorzaak polarisatie

Remkes is bij het onderwerp opkopen wel kritisch naar het kabinet. Vanuit het ministerie ligt de focus te veel op opkopen, ecologisch herstel en juridische houdbaarheid. Dat is volgens hem een belangrijke oorzaak van de polarisatie van het stikstofdebat. De overheid zou een positiever beleid moeten voeren richting agrarisch ondernemers die hun bedrijven willen klaarmaken voor de toekomst.

Desondanks dringt het advies wel aan op spoed, vandaar dat bij veranderings- en opkoopprocessen een strikte deadline wordt gekoppeld aan een ruimhartige regeling. Wie tijdig toehapt zal het meest profiteren.

De transitie of opkoop van de piekbelasters vormen in de voorstellen van Remkes de kortetermijnaanpak om een snelle reductie van de stikstofuitstoot in gang te zetten. Dit moet een eerste aanzet geven tot natuurherstel, waardoor ook de rechterlijke macht ruimte krijgt anders te oordelen over stikstofkwesties. Verder kan door deze snelle reductie de legalisering va de PAS-melders en interimmers eindelijk voorrang krijgen. Remkes noemt deze bedrijven de slachtoffers van falend overheidsbeleid.

Boerenorganisaties hebben in de gesprekken met Remkes geëist dat het jaartal 2030 als deadline voor het behalen van 50 procent stikstofreductie van tafel gaat. In die wens gaat het adviesrapport niet mee. Belangrijkste argument hiervoor is de benodigde snelheid in de stikstofaanpak.

Remkes geeft wel aan dat er redenen zijn om van deze deadline af te wijken. In 2025 en 2028 vinden evaluaties plaats van de stikstofaanpak. Mocht dan blijken dat in een gebied het natuurherstel al onomkeerbaar is ingezet, kan dit reden zijn het gebiedsproces daar meer tijd te geven. Ook als blijkt dat juist meer tijd nodig is om doelen te halen, moet de deadline kunnen worden opgerekt.

Langjarige landbouwtransitie

Behalve met kortetermijnoplossingen komt Remkes ook met vijf aanbevelingen voor de langjarige landbouwtransitie. Hij benadrukt dat er behalve het behalen van de natuurdoelen ook moet worden bewogen naar langjarig perspectief voor zowel de sector als het gehele landelijk gebied. Als dat goed gebeurt, kunnen de ontwikkelingen elkaar versterken.

Verder zijn er voorzieningen nodig om goed met grond en middelen om te gaan, volgens Remkes vormen die het scharnierpunt van de transitie. Er moet een grondbank komen waarin de overheid grond aankoopt, afwaardeert en onder voorwaarden weer uitgeeft.

Boeren die kiezen voor een bedrijfsmodel met een deel natuurbeheer moeten daarvoor langjarige garanties krijgen. Dat is cruciaal om de transitie in beweging te brengen, stelt Remkes. 'Dat eist stabiliteit in wat waar langjarig wel kan. En er moet uitzicht zijn op een concreet verdienmodel. Als boeren die stabiliteit hebben, wordt het mogelijk om zelf een keuze te maken.'

Nederland moet voldoende voedsel kunnen produceren om zelfstandig de eigen bevolking te kunnen laten groeien. Remkes waarschuwt dat ondoordacht handelen, zoals het stellen van te hoge eisen of een te snelle afbouw van de landbouw, leidt tot verplaatsing van de sector naar delen van de wereld met lagere standaarden voor duurzaamheid en dierenwelzijn.

'Fabriekslandbouw' ongewenst

Te snelle verhoging van eisen kan juist leiden tot een toename van de intensieve veehouderij, waarbij met technologie emissie wordt gereduceerd. Dat is volgens Remkes ook niet de bedoeling. Want ondanks dat Nederland een exportland blijft, is een verdere groei van wat hij noemt 'fabriekslandbouw' ongewenst. Krimp van de veestapel is geen doel op zich, stelt hij, maar het lijkt onvermijdelijk.

Op de lange termijn leiden de opgaven voor stikstof, klimaat, water, bodem en gezondheid ertoe dat er plekken ontstaan waar specifieke vormen van landbouw niet meer kunnen of juist goed passen, zegt Remkes. Het advies stelt een zonering voor in vier gebieden, gericht op kleinschalige biologische, natuurinclusieve of hoogproductieve landbouw. Het voordeel van zonering is dat productieclusters worden versterkt met ketens van verwerkers, toeleveranciers en vervoerders.

Het kabinet neemt de tijd om het advies te bestuderen en komt op 14 oktober met een inhoudelijke reactie. Minister Christianne van der Wal (Natuur en Stikstof) trok donderdag al wel het boetekleed aan voor haar stikstofkaartje dat ook door Remkes is bekritiseerd.

Vanuit de agrarische sector is voorzichtig positief gereageerd. Gedwongen opkoop blijft een heikel punt, ook al wil Remkes dat alleen als laatste optie openhouden. De voorgestelde zonering stuit ook op kritiek. LTO Nederland start binnenkort een ledenconsultatie over het Remkes-advies.

Kernpunten uit Remkes' adviesrapport

Aanpak piekbelasters

Voor een snelle stikstofreductie moeten vijfhonderd tot zeshonderd piekbelasters - zowel uit de agrarische sector als uit het bedrijfsleven - versneld reduceren. Dit kan door een ander bedrijfsmodel, verplaatsen of in het uiterste geval door te stoppen.

Voorrang PAS-melders

Bij het herverdelen van de stikstofwinst die behaald wordt bij de piekbelasters krijgt het legaliseren van de PAS-melders en interimmers voorrang. 'Hoe belangrijk dat ene bouwproject ook is', vindt Remkes die de PAS-melders ziet als slachtoffers van falend beleid.

Zonering landbouwgebieden

Remkes geeft een voorzet voor hoe Nederland in vier landbouwzones kan worden verdeeld. 1. Groene gebieden voor Natura 2000 met alleen kleinschalige biologische landbouw. 2. Rode gebieden voor hoogproductieve landbouw. 3. Oranje gebieden voor kwetsbare natuur met natuurinclusieve landbouw. 4. Gele gebieden die de overgangsgebieden rondom Natura 2000 vormen.

Deadline blijft 2030

Het advies tornt niet aan 2030 als het jaar waarin de stikstofemissie met 50 procent moet zijn gereduceerd. Wel moet er bij de tussentijdse evaluaties van de stikstofaanpak in 2025 en 2028 ook worden bekeken of lokaal meer tijd kan worden uitgetrokken als de voortgang en resultaten van een gebiedsproces daarom vragen.

Stikstofkaartje van tafel

Het gewraakte kaartje met richtinggevende emissiereductiedoelstellingen moet van tafel omdat dit een zorgvuldige communicatie van de beleidsdoelen in de weg zit. Het kabinet heeft zich deze kritiek al aangetrokken. Remkes adviseert met minder gedetailleerde, regionale kaartjes te komen.

Stel innovatieagenda op

Innovatie is volgens Remkes een belangrijk instrument voor het halen van de stikstofdoelstellingen. Een nationaal innovatieprogramma moet dit proces versnellen. Voor de korte termijn biedt dit (juridisch) geen snelle oplossing. Tegelijkertijd is innovatie wel degelijk een pad dat de komende jaren in de gebiedsprocessen enorme kansen biedt.

Sturen op stoffenbalans

Een ondernemer kan veel beter sturen op de emissies van zijn bedrijf dan op waar die emissies neerslaan. Het hoort bij ondernemersvrijheid dat je zelf verantwoordelijk bent voor de keuzes die je maakt om gestelde doelen te bereiken. Om deze stap te zetten is een meetsystematiek nodig, een zogeheten stoffenbalans. Deze balans moet op termijn afrekenbaar zijn, adviseert Remkes.

Lokaal beter inspelen

In de stikstofaanpak moet aandacht zijn voor de menselijke maat. Er kan niet voor ieder individu een aparte regeling komen, maar lokaal kan wel beter op dat individuele belang worden ingespeeld. Bijvoorbeeld door een snelle aanpassing van bestemmingsplannen, zodat een ondernemer een andere bedrijfsactiviteit kan ontwikkelen.

Sluit een landbouwakkoord

Naast de snelle kortetermijnaanpak beveelt Remkes aan om zijn adviezen uit te werken tot een breedgedragen landbouwakkoord en als dat niet haalbaar is tot een kabinetsplan. Hij adviseert hier haast mee te maken. In februari zou het klaar moeten zijn. Het akkoord moet de brede kaders voor de toekomst opleveren. Bijvoorbeeld voor hoe stapsgewijs naar een zonering van de landbouw kan worden gewerkt. Maar ook de kaders voor de gebiedsprocessen kunnen zo worden vastgesteld.