Wie helpt de oogst binnenhalen en het varken verwaarden?

‘In de glastuinbouw is er structureel en jaarrond een tekort aan personeel en daardoor maken werkgevers zich zorgen over hun bedrijfsvoering’, zegt Jacqueline Kroon, beleidsspecialist arbeid bij Glastuinbouw Nederland.

De gevolgen kunnen verstrekkend zijn, beschrijft Kroon. ‘Oogsten kunnen verloren gaan, omdat er geen personeel is. Zelfs de voedselvoorziening zou weleens in het gedrang kunnen raken. Dat is de situatie waar we nu mee te maken hebben, ondanks dat we er alles aan doen om aantrekkelijk te zijn als werkgever.’

Ook vanuit vollegrondsgroenteteelt, fruitteelt en bollenteelt klinkt zorg door over krapte op de arbeidsmarkt, meldt Eric Douma, LTO-portefeuillehouder Ondernemerschap & Onderwijs. Hij krijgt signalen dat producten niet geoogst kunnen worden. ‘Dat zal nu niet per se leiden tot tekorten, maar het hangt boven de markt. Je merkt nu al dat uitzendbureaus minder medewerkers kunnen aandragen. De situatie is zorgelijk’, zegt hij.

Ook slachterijen en vleesverwerkers merken de krapte op de arbeidsmarkt. Daarbij gaat het niet alleen om mensen aan de slachtlijn, stelt Richard van der Kruijk, algemeen secretaris van branchevereniging COV. ‘Binnen alle geledingen van bedrijven wordt het gevoeld, bij vakmensen, operators, technici en medewerkers op kantoor.’

Of het groeipotentieel van de vleessector wordt geraakt door het tekort aan mensen, is volgens Van der Kruijk moeilijk te zeggen. De COV-secretaris wil nog niet spreken van een structureel probleem bij vleesverwerkers. Het gaat voor de meeste functies om tijdelijke periodes en situaties waar de tekorten zich voordoen.

De concurrentie op de arbeidsmarkt is de laatste jaren sterk toegenomen en dat speelt de land- en tuinbouw parten. Het gaat daarbij niet alleen om seizoenskrachten of teeltmedewerkers. Er is ook behoefte aan technici, hr- en verkoopmensen.

Het Centraal Bureau voor de Statistiek meldde onlangs dat er nu meer banen zijn dan werkzoekenden. Dat heeft consequenties voor de arbeidsmarkt, zegt Van der Kruijk. ‘We zitten in een werknemersmarkt en er wordt veel gehopt tussen werkgevers. Arbeidsomstandigheden en salaris bij bijvoorbeeld Bol.com is voor velen aantrekkelijker. Daar moeten onze bedrijven wel in mee kunnen gaan.’

Specifiek voor de land- en tuinbouw zijn er nog een paar oorzaken die bijdragen aan de krapte, zegt beleidsspecialist arbeid Jacqueline Kroon van Glastuinbouw Nederland. ‘We hebben te maken met seizoenspieken die voor meerdere sectoren hetzelfde zijn, zodat we in dezelfde vijver vissen. Er is concurrentie van werkgevers uit andere EU-landen. Daarbij neemt de instroom vanuit Polen, Bulgarije en Roemenië af omdat de welvaart daar toeneemt.’

Om toch over voldoende menskracht te beschikken, willen agrarisch ondernemers werven buiten de lidstaten van de Europese Unie. ‘Het toestaan van arbeidsmigranten van buiten de EU lijkt me onvermijdelijk’, vindt Kroon. ‘Als we 20 tot 50 jaar vooruitkijken, moet de ergste vergrijzing nog komen. Ik denk dat als je niet kunt rekenen op migranten de economie wel eens kan instorten. Het Nederlandse beleid is er meer op gericht om deze mensen buiten de deur te houden, dan om ze uit te nodigen, anders dan Duitsland het doet.’

Werven uit Oekraïne

De land- en tuinbouworganisaties denken aan werving in onder meer Oekraïne en Moldavië. ‘Dat plan bestond al voor de inval van Rusland in Oekraïne en daar blijven we op inzetten’, zegt Eric Douma, LTO-portefeuillehouder Ondernemerschap & Onderwijs. ‘De minister blijft vasthouden aan het vaste stramien, maar dat is nu niet voldoende. Laten we nou eens kijken wat er mogelijk is voor de agrarische sector.’

De oorlog maakt de situatie niet eenvoudiger. Officieel hebben Oekraïners die in Nederland willen werken sinds 1 april geen werkvergunning meer nodig. Werkgevers hoeven het alleen maar bij het UWV te melden als ze een Oekraïner in dienst nemen. ‘Dat brengt kansen met zich mee’, zegt Peter Baltus, specialist arbeid en werkgeverschap bij NFO. ‘Wel zijn de mannen daar dienstplichtig en is het afwachten of ze ook echt kunnen komen.’

De kans op instroom uit niet-EU-landen lijkt klein. In een Tweede Kamerdebat over krapte op de arbeidsmarkt gaf minister Karien van Gennip van Sociale Zaken en Werkgelegenheid aan dat zij ‘niet enthousiast’ wordt van het idee om arbeidsmigranten van buiten de Europese Unie naar Nederland te halen. Voor seizoenswerk in de land- en tuinbouw wil ze geen uitzondering maken.

De meeste partijen in de Tweede Kamer delen de mening van Van Gennip. Als argumenten voeren deze partijen gebrek aan huisvesting aan en de toch al toenemende druk op voorzieningen, zoals zorg en onderwijs.

De minister gaf aan hoe ze de krapte in het algemeen wil aanpakken. Ten eerste wil ze het aanbod van werknemers vergroten. Dat kan door mensen die nu niet werken aan een baan te helpen. En door het aantrekkelijker te maken om voltijds in plaats van in deeltijd te werken. Verder zet Van Gennip in op vermindering van de arbeidsvraag, bijvoorbeeld door robotisering en automatisering. Tot slot wil ze vraag en aanbod beter bij elkaar brengen.

Douma ziet – net als het kabinet – kansen voor wat het ‘onbenutte potentieel’ heet; de mensen die nu langs de kant staan. ‘We moeten iedereen die wil en kan werken proberen in te zetten.’ Hij denkt onder meer aan asielzoekers die weinig ruimte krijgen om aan de slag te gaan, maar dat wel willen. ‘Het voordeel is dat zij zo actief deelnemen aan de Nederlandse samenleving en tegelijkertijd een start maken met integreren.’

Robots als vervanging

Robotisering om werk uit handen te nemen is een serieuze optie, zegt teammanager duurzaamheid Annika Versloot van bollentelersorganisatie KAVB. ‘Er zijn al telers die hier fors in investeren. Een concreet voorbeeld is de ziekzoekrobot, die virussen opspoort in tulpen. Zieke bollen moeten er tussenuit of behandeld worden. Dat is arbeidsintensief en kennisintensief werk waarvoor steeds lastiger mensen te vinden zijn. De robot is nog in ontwikkeling en werkt nog niet helemaal foutloos. Toch wordt hij al ingezet door kwekers. Ze schaffen de robots aan met het oog op het tekort aan mensen.’

Toch mag niet verwacht worden dat robots het arbeidsprobleem voor de sector op korte termijn oplossen, stelt Douma. ‘De ontwikkeling is volop aan de gang, maar een robot is niet van de ene op de andere dag bedacht en gebouwd. De ontwikkeling gaat met vallen en opstaan. Dat vraagt vasthoudendheid en inzet. Zo’n innovatie moet ook wereldwijd inzetbaar zijn zodat de investering kan worden terugverdiend.’

Een creatieve inzet van personeel is een andere optie. Zo zijn er glastuinders die scholieren en studenten in het weekeinde of de avonduren laten werken. En er zijn vleesverwerkers die terugschakelen van een drie- naar tweeploegendienst. Of ze maken in de productie andere keuzes in het vleesassortiment door minder ver uit te benen, al kunnen ze dan minder verwaarden.

Werken aan imago

‘Wat betreft de lange termijn: we kunnen niet meer doen dan verder automatiseren, zorgen dat we onze medewerkers behouden en dat ons imago in het buitenland goed is’, zegt Baltus.

‘Wij kunnen onze leden dit wel op het hart drukken, maar werkgevers hebben dit voor een groot deel zelf in de hand. Je ziet dat er grote vooruitgang is geboekt in de afgelopen jaren. Ondernemers zijn zich bewust van hun eigen invloed op het aantrekken en behouden van personeel.’

Kwetsbaarheid van sector

‘Tegelijk tonen de negatieve uitzonderingen in omgang met personeel de kwetsbaarheid van de sector’, vervolgt Baltus. ‘Vaak gaat het om personeel dat via uitzendbureaus aan het werk is gesteld. Wij adviseren dan ook om zelf de verantwoordelijkheid te nemen en personeel zelf te werven en in dienst te nemen. Dat betekent extra werk, maar je kunt wel oogsten.’

De agrarische sector moet ‘alle registers opentrekken’ om werknemers te vinden voor het oogst- en jaarrondwerk, zegt Douma. Hij wijst erop dat het gaat om het hele arbeidsvoorwaardenpakket. Dat betekent onder meer correcte betaling, zorgen voor een prettige werksfeer en – indien nodig – passende huisvesting.

‘Het zijn soms kleine dingen die bepalend zijn of mensen voor je blijven werken’, zegt Douma. ‘Een werkgever die een beetje Pools leert, kweekt veel goodwill. Het ontzorgen van werknemers kan ook heel belangrijk zijn. Ga je naast ze staan of laat je ze zwemmen? Het gaat eigenlijk vooral om goed werkgeverschap.’