Hoe een boer veel koeien verloor door fosforgebrek

'Er waren dagen dat ik vier dode koeien aan de weg moest leggen', zegt Jaap Houwertjes. 'Verschrikkelijk om zoiets mee te maken.' Hij doet zijn verhaal om andere boeren te waarschuwen.

Het begon in mei 2019. Het wilde al een poosje niet vlotten met de koeien. Ze gaven matig melk, hadden een dof haarkleed en oogden niet vitaal. Vooral de verse koeien hadden het zwaar. Na het afkalven gingen ze tegen de vlakte. Velen legden het loodje of moesten worden geëuthanaseerd. De familie Houwertjes kwam niet achter de oorzaak en de frustratie nam toe.

Ze kwamen in contact met de Boerenveearts Gerrit Hegen. Hij verdiepte zich in de bodem-, kuil- en bloedanalyses van het bedrijf. Hij rekende alles door en trok een conclusie. De koeien kampten met een flink fosforgebrek. Hegen: 'Houwertjes heeft ijzerhoudende veengrond die fosfaat fixeert, daardoor wordt het slecht opneembaar.'

De bodemvoorraad was voldoende, maar het plantbeschikbare fosfor schommelde op de meeste percelen rond 0,1 tot 1,3 gram, terwijl dat minimaal 2 gram moet zijn. De graskuilen van 2019 en 2020 bevatten gemiddeld 2,8 gram. 'Extreem laag', stelt Hegen.

Vooral rond het afkalven hadden de koeien het zwaar. Volgens Hegen bleek het droogstandsrantsoen ondermaats. Droge koeien dienen zeker 12 tot 13 kilo droge stof per dag op te nemen om voldoende voedingswaarde, vitaminen, mineralen en sporenelementen binnen te krijgen. 'Dat was hier niet het geval. Calcium- en fosforgebrek rond afkalven was het gevolg.'

Melkziekte

De meeste koeien die kort na afkalven te maken krijgen met een fosfortekort (niet in de benen kunnen komen, warme oren, wel eetlust) kampten vlak daarvoor meestal met melkziekte. Dit veroorzaakt een grote dip in de drogestofopname rond afkalven, waardoor het dier te weinig fosfor binnenkrijgt en de fosforvoorraad in de botten onvoldoende wordt aangevuld.

Bij Houwertjes waren melkziekte (klinisch en subklinisch), fosforgebrek, slepende melkziekte en slappe koeien het gevolg.

Kapotte rode bloedcellen

Dierenarts Erwin de Heer van de Universitaire Landbouwhuisdieren Praktijk heeft ook regelmatig te maken met zieke dieren door fosfortekorten. Hij ziet koeien die na afkalven aan de grond blijven liggen. 'En ik zie situaties van acuut fosforgebrek. Door het tekort knappen rode bloedcellen letterlijk kapot, waardoor koeien bloed plassen.'

Volgens De Heer is er een duidelijke link met de strenge bemestingsnormen. Doordat de laatste jaren minder fosfaat op het land terechtkomt, in combinatie met droge zomers, bevat ruwvoer minder fosfor. 'Typische grasbedrijven voeren netto vaak meer fosfor af dan ze aanwenden op het land.'

Problemen voorkomen begint volgens Hegen bij zeer smakelijk ruwvoer, zeker in de droogstand en tijdens de opstart na afkalven, maar ook bij oudmelkte koeien. 'En denk aan de juiste mineralen, spoorelementen en vitaminen.' Bij Houwertjes zat het rantsoen niet goed in elkaar. Hij was gewisseld van veevoeradviseur. 'Deze man zei dat ons rantsoen veel goedkoper kon. Hij ging er flink met de bezem door. De bijproducten moesten eruit en ander krachtvoer kwam erin.'

Houwertjes vertrouwde jarenlang op de adviezen van zijn leverancier, maar had niet in de gaten dat dit rantsoen zijn koeien letterlijk verschraalde. 'Dat wil ik andere boeren meegeven, let goed op de fosfortoestand van je rantsoen en de beschikbaarheid ervan. Trek aan de bel als je het niet vertrouwt.'

Hegen hoopt dat beleidsmakers en adviseurs integraal naar dit fosforvraagstuk gaan kijken. Hij zou van de daken willen schreeuwen: kijk naar de samenhang tussen bodem, plant en dier. 'Is er geen evenwichtsbemesting, dan krijg je tekorten in je gewas.'

Waardeloze skeletten

Bij bodems die niet goed functioneren, ziet de dierenarts te vaak graskuilen met 2,5 gram benutbaar fosfor. 'In combinatie met veel ruw as, een tegenvallend ruw eiwit, een tekort aan vitamine D en E en te weinig essentiële mineralen en sporenelementen ontwikkelt jongvee waardeloze skeletten.'

De stand van de benen deugt niet, ze hebben dikke kootgewrichten en slecht gevormde klauwen, legt Hegen uit. 'Bovendien is de weerbaarheid van de tussenklauwhuid slecht, waardoor klauwaandoeningen een kans krijgen.'

Bij Houwertjes kwam het gelukkig niet zo ver. Inmiddels gaat het beter met zijn koeien. Elke verse koe krijgt standaard een fosforpil, hij voert krachtvoer en bijproducten met relatief veel fosfor en zijn koeien krijgen de nodige mineralen, vitaminen en spoorelementen. Belangrijk was verder om de zuurgraad van de bodem te verhogen via bekalking. 'Het duurde 2,5 jaar voordat het oude melkproductieniveau terug was. Maar het is gelukt.'

‘Op sommige melkveebedrijven is fosforgrens bereikt’

Hoe is het gesteld met de fosforgehalten in graskuilen?

‘Die zijn aan het dalen. Het is dus niet meer vanzelfsprekend dat het met het rantsoen wel goed zit qua fosfor. Kijk dus altijd of de fosforopname uit het rantsoen de behoefte van het dier dekt. Is er een tekort, pas dan het mengvoer aan.’

Herkent u het dat er op veel bedrijven een fosfortekort is?

‘Ik zie niet dat het op veel bedrijven tot grote problemen leidt. Er wordt door veel boeren soms ook ruim boven de fosfornorm gevoerd. Dat hoeft niet en kan de situatie juist verslechteren. In onze eigen proef, vorig jaar gepubliceerd, voerden we droogstaande koeien op de norm van ruim 2 gram fosfor per kilo droge stof of zo’n 80 procent erboven.

‘De dieren die veel fosfor kregen, hadden in de periode na afkalven juist lagere fosfor- en calciumgehalten in het bloed. We zagen vaker hypocalcemie, een calciumtekort.’

Hoe kan dat tekort ontstaan?

‘Door de ruime fosforvoorziening in de droogstand konden de koeien na afkalven onvoldoende fosfor en calcium uit bot mobiliseren. Voeren onder de norm na afkalven, geeft zelfs betere resultaten dan voeren op de norm na afkalven.’

Zijn er dan geen grote problemen rond fosfortekorten

‘Ik zie wel problemen als koeien slecht opstarten na afkalven. Deze dieren herkauwen minder en daardoor wordt er minder fosfor gerecycled via speeksel. Deze verse koeien hebben dan snel een fosfortekort. In wezen is het probleem dan niet een te laag fosforgehalte in het rantsoen, maar het slechte opstarten en een lage voeropname.’

Is de grens bereikt?

‘Gemiddeld genomen niet, maar voor een aantal melkveehouders wel. Bij hen is het fosforgehalte in de bodem laag, ze oogsten kuilen met lage fosforwaarden. Zeker als de fosforbehoefte van de dieren hoog is, is de grens bereikt en dien je dit aan te vullen.’

Verwacht u over tien jaar problemen door fosfortekort?

‘Jazeker, bij ongewijzigd beleid daalt de fosforvoorraad in de bodem gemiddeld genomen verder. De fosforgehaltes in gras en kuilen dalen mee. Over tien jaar komt het vaker voor dat je fosfor moet aanvullen in het rantsoen. Tenzij de mestwetgeving verandert natuurlijk, want bestaat derogatie dan nog? Misschien mogen boeren dan relatief meer dierlijke mest gebruiken om de bodem-fosforbalans weer op nul te krijgen. Het is koffiedik kijken.’

Fosforgehaltes in bodem en graskuilen laten een daling zien

Bij koeien is de fosforbehoefte aan het begin van de lactatie het grootst vanwege de hoge melkproductie. Een tekort kan leiden tot melkziekte (klinisch en subklinisch), slepende melkziekte, slappe koeien (downer-cowsyndroom), bloedwateren en botbreuken.

Vanwege het fosfaatconvenant is het fosforgehalte van mengvoer gebonden aan maxima. In 2015 werd afgesproken dat het maximale fosforgehalte van Nederlands mengvoer voor koeien niet hoger mocht zijn dan 4,3 gram fosfor per kilo mengvoer en de fosfor/ruweiwitratio mocht maximaal 2,3 procent zijn. Begin 2021 zijn die normen bijgesteld naar 4,5 gram fosfor per kilo. Daarmee onderkent de sector dat er in sommige situaties behoefte is aan fosforaanvulling. De fosfor/ruweiwitratio bleef ongewijzigd.

De fosforgehaltes in de bodem, die beschikbaar zijn voor planten, laten door de jaren heen een daling zien, blijkt uit onderzoek van Eurofins Agro. In meer dan 60 procent van de gemeten data daalt de fosfor (P-)plantbeschikbaarheid in grasland. Eurofins Agro verwacht dat dit na verloop van tijd gaat stabiliseren. Hoe snel dat gebeurt, is lastig in te schatten. De P-bodemvoorraad is nog vrij constant in de Nederlandse bodems.

P-plantbeschikbaarheid is afhankelijk van de totale hoeveelheid fosfor in de bodem en de mate van fixatie. Vooral ijzer in zandbodems en calcium in kleibodems zorgen voor fixatie.

Ook de zuurgraad van de bodem is van invloed op de beschikbaarheid. Het advies is om de zuurgraad via bekalking minimaal boven de 5 te houden, op zandgrond boven de 6.

Op kleibodems met een hoge zuurgraad is dit volgens Eurofins Agro moeilijker te sturen. Hier ontstaan regelmatig fosfortekorten in gras. Aanvoer van fosfor via het voer is op kleigronden waarschijnlijk de beste oplossing.

Tot 2005 schommelde het fosforgehalte in graskuilen gemiddeld rond de 4,5 gram per kilo droge stof, blijkt uit cijfers van Eurofins Agro. Daarna daalde dit richting de 4 gram, met hier en daar een uitschieter naar 4,6 gram.

Droogte heeft een negatieve impact op de beschikbaarheid van fosfor voor het gras. Dit was te zien in de droge jaren 2018, 2019 en 2020. De fosforgehaltes in kuilgras daalden naar respectievelijk 3,7, 3,6 en 3,4 gram per kilo droge stof. In 2021 steeg het naar 3,8 gram.