Meer dan de helft van de deelnemers aan het onderzoek over psychosociale spanningen bij het ondernemen ervaart meer stress. Bij ruim 40 procent slaat ook de somberheid weleens toe en een kwart ervaart meer fysieke vermoeidheid. Een vijfde ligt 's nachts weleens te piekeren.

'Alles is open, niets is duidelijk', vat een van de respondenten de oorzaak samen. 'Ondernemen is net als regeren: vooruitzien. En dat is moeilijk als er geen duidelijke piketpalen worden geslagen', stelt een collega. Bijna 70 procent vindt dat de psychische en fysieke belasting de laatste tijd is toegenomen, mede doordat je steeds minder invloed hebt op de koers van je bedrijf.

Taboe vermindert

Wat opvalt, is dat de gesloten cultuur in de sector en het taboe op een kwetsbare opstelling lijken te verminderen. Als het ondernemen zwaarder aanvoelt, zegt bijna driekwart dat niet meer voor zich te houden. Zij bespreken dit vooral met mensen in de directe omgeving, zoals familie, vrienden of collega's. Sommigen geven zelfs aan dat ze het bespreken met 'iedereen die het maar wil horen'.

Overigens lijken nog steeds weinig boeren en tuinders naar de huisarts te gaan of met een hulplijn te bellen als ze psychische problemen hebben. Een enkeling schakelt een coach in. 'Het begint met zelfvertrouwen en je niet alles aantrekken van wat er verschijnt over corona, stikstof en duurzaamheid. Want dan word je doodongelukkig. Je moet je eigen koers varen', schrijft een deelnemer aan de enquête.

Wispelturige overheid en politiek

Wat veroorzaakt dan die spanningen? De ondervraagden geven vooral de in hun ogen wispelturige overheid en politiek aan als reden. Samen met stikstof wordt dit veel genoemd als de voornaamste hinderpaal bij het ondernemen. Verder wijzen ze naar de banken en ook het economische krachtenveld op de wereldmarkt is van belang.

Daarnaast zijn belangenbehartigers en afzetketens volgens de ondernemers verantwoordelijk voor een dosis extra onrust. Tenslotte noemen ze het negatieve beeld dat de maatschappij in hun ogen heeft van de land- en tuinbouw. Dit knaagt aan hun gemoedsrust.

Bijna de helft van de deelnemers zegt zich niet gesteund te voelen door anderen bij het zoeken naar een toekomst voor het bedrijf. Bijna een derde ervaart het ondernemen als een worsteling. Daar staat tegenover dat bijna een kwart van de ondervraagden juist wel steun zegt te ervaren. Die steun komt dan vooral vanuit de nabije omgeving.

'De overheid zegt ondernemers te steunen bij het omschakelen naar een duurzamere landbouw, wat dat ook moge betekenen. Maar het enige wat ze doen, is praten met banken voor de omschakelfinanciering', stelt een deelnemer. 'En als ze een beetje subsidie beschikbaar stellen, is dat gekoppeld aan een hele berg aan bijna onhaalbare regeltjes. Dan heb je een peperdure adviseur nodig om overal aan te voldoen.'

Volgens deze ondernemer zou het verdienmodel op 1 moeten staan. 'Zodat er financiële ruimte ontstaat om iets nieuws te proberen in het klein. Dat wordt nu in de kiem gesmoord door regels.'

Door de bank genomen is het beeld helder: veehouders maken zich vooral druk over de stikstofcrisis en alle onzekerheid die deze met zich meebrengt. Producenten die afhankelijk zijn van de horeca of exploitanten van plattelandsaccommodaties hebben zorgen over het inzakken van de markt door de coronapandemie. En bedrijven die leveren aan de Britse markt noemen de moeizame export naar het Verenigd Koninkrijk na de brexit.

Tegelijkertijd zijn er ook opstekers. Zo'n 40 procent merkt niet veel effect van corona, stikstof en brexit op het ondernemen. En relatief veel geënquêteerde boeren en tuinders zeggen zich niet zo snel te laten kisten en vooral door te gaan met ondernemen. Meer dan de helft heeft daarbij een duidelijk toekomstbeeld voor het bedrijf.

Ruim een kwart heeft ook een strategisch plan van aanpak gemaakt met partner en kinderen. Veel ondervraagden melden de bedrijfsopvolging rond te hebben of er is iemand in beeld om het bedrijf later over te nemen. Ongeveer een kwart zet zelf het bedrijf voort.

'De boog staat meer gespannen'

Fruitteler Johan Stigter (55) in het Utrechtse Jaarsveld hoeft niet lang na te denken over wat hem als ondernemer dwarszit. 'De eisen worden steeds hoger.'

Of je nu kijkt naar het gewasbeschermingsbeleid, of naar andere zaken zoals stikstof: ondernemers zitten op een hellend vlak, stelt Stigter vast. 'Een paar mensen buiten de sector zonder verstand van ondernemen bepaalt het beleid van een hele sector.'

Dat telkens aanscherpen van het beleid maakt het ondernemen lastiger en ingewikkelder, vindt Stigter, die zelf een fruitbedrijf van 20 hectare runt. 'Als de overheid stelt dat we een middel moeten gebruiken dat zogenaamd milieuvriendelijker is, beseffen ze niet dat één keer spuiten met een huidig toegelaten, krachtiger middel effectiever is.'

Aanpassingen in beleid creëren volgens Stigter ook een ongelijk speelveld. 'Bijvoorbeeld wanneer wij als Nederlandse fruittelers moeten concurreren met Poolse en Belgische bedrijven. Onze kosten hier zijn hoger dan in die landen.'

Van psychische spanningen is bij de fruitteler naar eigen zeggen geen sprake. 'Wel staat de boog meer gespannen. De belangen worden groter en het wordt lastiger om bepaalde zaken gefinancierd te krijgen. En om rond de oogsttijd alles geregeld te krijgen.'

Er zit volgens de Utrechtse fruitteler maar één ding op: 'Altijd positief blijven.'

'We zijn er niet zwaarmoedig onder'

'Onzekerheid' is het eerste wat boerin Gerda Heijdra-Krijnen (58) in het Noord-Hollandse Muiden zegt als je haar vraagt wat haar het meest dwarszit als agrarisch ondernemer.

Heijdra-Krijnen melkt samen met haar man Frans en zoon Johan ruim honderd koeien. 'We hebben sinds 1996 niet meer gebouwd, maar hebben nu wel een natuurvergunning nodig. Natuurgebied het Naardermeer ligt 3 kilometer verderop. Den Haag heeft een heel scheef beeld van ons, dat hoort alleen maar wat Natuurmonumenten zegt.'

De melkveehouder legt de schuld voor de onzekerheid bij de overheid. 'Je gunt niemand de overheid de we nu hebben. Ze moet regels maken die twintig jaar gelden en niet telkens terugkomen op plannen die ze eerder heeft gemaakt.'

Heijdra-Krijnen wijst op de fosfaatquota die zijn ingesteld nadat daarvoor de melkquotering is afgeschaft. 'Het is een zwabberbeleid. Wij willen weten of we straks genoeg koeien mogen houden voor een of twee robots. Het vreet in zoverre aan mij dat het eerste wat je nu hoort als je iets vraagt, is: het kan niet. Overal ondervind je tegenwerking. Zoals een verhoging van het eigen risico voor ganzenschade, het zijn allemaal dingen die optellen.'

De Noord-Hollandse veehouder beseft dat onzekerheid bij het ondernemen hoort. 'We hebben plannen genoeg, hoor. Maar we moeten wel zekerheid krijgen. Toch zijn we er niet zwaarmoedig onder.'

‘Leren met tegenslagen om te gaan’

Tom Grevengoed (48) in het Gelderse Putten is wat je noemt een zijinstromer. Als zoon van een timmerman startte hij samen met zijn vrouw een kalverhouderij. ‘We zijn het met passie gaan doen en dat is tot nu toe succesvol verlopen.’

Zoals zoveel collega’s in de kalverhouderij werd Grevengoed vorig jaar hard getroffen door vraaguitval vanwege corona. Toch was hij min of meer voorbereid. ‘Ik heb geleerd met tegenslagen om te gaan. Toen we tijdens de MKZ-crisis vier maanden leegstonden zonder compensatie, haalde ik mijn groot rijbewijs. Ik werk er nu naast als chauffeur. Ook heb ik een reservepotje gecreëerd. Daar redden we het mee, al zijn de inkomsten flink minder.’

Grevengoed maakt zich zorgen, al zegt hij nog steeds goed te slapen. ‘Wat we in de afgelopen 25 jaar hebben opgebouwd, dreigt ons te worden afgenomen door veranderende regelgeving zoals die rond stikstof. Het bedrijf is de melkkoe voor ons pensioen. Maar als het zo doorgaat, weet ik niet of dat er dan nog inzit.’

De ondernemer begint de steeds veranderende regelgeving knap zat te worden. ‘Iedereen heeft een mening over ons en wij mogen het werk doen.’ Het liefst zou hij bij een sanering zijn schuren een andere bestemming geven. 'Slopen is volgens mij niet nodig.' De overheid moet hem wel betalen: 'Het zijn net kangoeroekoopmannen, ze maken hoge sprongen met een lege buidel.'