Emoties bij niet-opvolgers vaak onderbelicht

Chris van Werven is een boerenzoon die het bedrijf van zijn ouders gaat overnemen. Om aan te tonen hoe complex de situatie kan worden, legt hij het zelf zo uit: 'Ik ben niet de enige opvolger in het familiebedrijf, we zijn met z'n vijven. Mijn broer gaat het samen met mij overnemen. En ik heb nog drie zusjes. Het is dan ook niet alleen de plek waar we werken, maar ook de plek waar we zijn opgegroeid.'

Met dat laatste legt de jonge boer meteen de vinger op de zere plek. Bij een agrarische overname spelen veel emotionele factoren mee. Volgens recente cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek is 92 procent van de agrarische bedrijven een familiebedrijf. Dat houdt dus ook in dat er bijna altijd zakelijke en familiare verhoudingen zijn in een boerenbedrijf.

Psychologisch bezit

De uitleg van Van Werven geeft daarmee aan dat er een groot verband is tussen het psychologisch eigendom – het gevoel van eigenaarschap – en het formele eigendom op papier. 'Mijn vader, broer en ik spreken elkaar veel over de zakelijke kanten van het bedrijf, maar eigenlijk voeren we alle gesprekken dubbel. Bijna alle zakelijke beslissingen zijn gebonden aan het psychologische bezit dat de niet-opvolgers wel hebben.'

Belangrijk bij opvolging is ook de gunfactor van de andere kinderen. 'Wij praten zoveel mogelijk met onze zussen om hen aangehaakt te houden. Het is heel belangrijk dat zij weten wat er speelt en hoe, zodat er geen rare gevoelens ontstaan', laat Van Werven weten.

Financiën niet doorslaggevend

Dat de familie het belang van de emotionele kant van de bedrijfsoverdracht inziet, is niet zo gek. Niet de financiële of fiscale staat van de boerderij is bepalend voor het succes van de overname, maar de emotionele, stellen experts op dit gebied. Slechts in 5 procent van de gevallen wordt de overdracht geblokkeerd doordat het financieel niet rond te rekenen is.

Bij 95 procent van de opvolgingsprocessen die mislukken is er een relationele, emotionele of communicatieve oorzaak. De bedrijfsoverdracht moet namelijk, zoals Van Werven al aangaf, vanuit alle betrokkenen worden gegund aan de opvolger.

Het 'gunnen' verandert

Juul Smeets, LTO Noord-projectleider Volgende Generatie, ziet dat het 'gunnen' aan het veranderen is. 'Doordat bedrijven groter worden en het om meer geld gaat, zijn de niet-opvolgers zich bewuster van de financiële waarde van het bedrijf van hun ouders. De overdracht vindt vaak plaats onder de marktwaarde en het gevoel van 'samen zullen we alles delen' ontbreekt dan.'

Agrarisch onderzoeker Jelle Bouma van het Windesheim-lectoraat familiebedrijven ziet dat de druk op de opvolger een overname kan doen mislukken. 'Het psychologische eigendom bij de niet-opvolgers is heel belangrijk', stelt Bouma. 'De zus van Chris van Werven wil het bedrijf nu niet overnemen, maar wat als zij een leuke boerenknaap tegen het lijf loopt die samen met zijn schoonbroers het bedrijf wil overnemen? Kan dat dan? Zo niet, wat doet dat met het overdrachtsproces? Is de zus van Chris het daarmee eens en wat doet dit met de ouders?'

De overdragers zijn volgens Bouma waarschijnlijk ook de 'erfverlaters'. 'Zijn ze daar zelf wel aan toe? Wat wij vaak zien, is dat ze pas heel laat in het opvolgingstraject het besefmoment krijgen dat ze hun grond moeten verlaten. En als ze er wel aan toe zeggen te zijn, ken ik genoeg voorbeelden van de oude boer die nog even om elf uur 's avonds een map met foto's van zijn oude zolder komt halen. Je begrijpt dat dit voor vraagtekens bij de opvolgers zorgt.'

Geen blauwdruk voor opvolging

Is er dan een blauwdruk voor een boerenopvolging? 'Daar kan ik heel kort in zijn, nee', zegt Bouma. 'Elke overdracht is uniek. Er komen allerlei externe factoren en relationele verhoudingen bij kijken.'

Het thema rondom opvolging is urgent. In oktober 2020 bracht Wageningen University & Research een onderzoek uit waarin werd voorspeld dat ongeveer 40 procent van de melkveehouderijen in 2030 is gestopt vanwege het ontbreken van een opvolger. Daarnaast vergrijst de sector snel en is aanwas van overnemers van essentieel belang. Terwijl een overdracht volgens Smeets wel tien jaar kan duren. En is er met de tijdsdruk erbij nog wel oog voor het emotionele aspect van een overname?

De Aeres Hogeschool Dronten heeft veel aandacht voor het opvolgingsproces. Ook de emotionele aspecten maken daar onderdeel van uit. Docent-onderzoeker Ethiek en Ondernemen Wiggele Oosterhoff kent de ervaringen van studenten bij wie het proces moeizaam verliep, zowel voor de opvolgers als de niet-opvolgers.

'Ik krijg soms kippenvel wanneer ik hoor dat overdragers ervan uitgaan dat hun kind het wel overneemt', vertelt Oosterhoff. 'Door die stille aanname is er voor kinderen weinig ruimte om 'nee' te zeggen. Zij krijgen dan niet een eerlijke kans om goed na te denken over vragen als: is ondernemerschap iets voor mij? Pas ik bij het bedrijf en past het bedrijf bij mij?'

Kijken naar niet-opvolgers

In Oosterhoffs ervaring komt het vaak voor dat er alleen naar de opvolger wordt gekeken. Die staat soms al jaren voorgesorteerd, zonder dat er rekening wordt gehouden met de andere kinderen. Aeres-studenten Brigit Laureijsse en Renate Menkveld deden een kwalitatief onderzoek naar niet-opvolgers. Daarvoor voerden zij diepte-interviews uit met drie van hen. Uit die gesprekken komen interessante inzichten naar voren, zegt Oosterhoff.

Jongere kinderen durven soms hun eigen ambitie niet openlijk te uiten, zij ervaren volgens de Aeres-docent dat er over de opvolging al is besloten. 'Ik heb nooit mijn vinger opgestoken, want ik had het gevoel dat het niet voor mij was', is een veelzeggende ervaring die zijn studenten optekenden.

Rechtvaardigheidsvraag

Dat de gunfactor hier een grote rol speelt, is bekend. Maar volgens Oosterhoff moet daarbij de rechtvaardigheidsvraag niet worden onderschat. 'Wat als een ander kind ook boer wil worden en zijn erfdeel wil gebruiken om zelf elders te starten, wellicht buiten de agrosector. Is het dan rechtvaardig om 100 procent van de waarde van het ouderlijk bedrijf naar de opvolger door te schuiven?'

Doordat emotionele eigendomsvragen niet worden besproken, kan later wrijving ontstaan, ervaart Oosterhoff. 'Blijf je 'ons bedrijf' zeggen of zeg je 'het bedrijf van mijn broer of zus?' Mogen jouw kinderen straks nog spelen op het erf waar jijzelf zo'n fijne jeugd heb gehad? Kan jouw paard er blijven staan? Mag je de caravan er nog stallen? Aan dat soort vragen kunnen grote emoties verbonden zijn. Heb het daar samen over.'

Oosterhoff wijst op de persoonlijke ontwikkeling van de kinderen. 'Iedereen groeit op en ontwikkelt zijn eigen talenten, waarden en vermogens. Dit maakt elke bedrijfsoverdracht anders, omdat het een persoonlijke en unieke familiesituatie is. Het financieel rondrekenen van de opvolging is daarom het gevolg van de vraag hoe je met elkaar in de wedstrijd zit. Begin alsjeblieft niet met de financiën. Een open en eerlijk gesprek met alle betrokkenen over de vraag 'wat wil jij?' is een beter startpunt.'

Opvolger van buitenaf

Als de overnemer van buiten de familie komt, vervalt daarmee niet het emotionele aspect van de overname, zo ervaarde varkenshouder Eric Douma in Oosterwolde. Hij vond in een werknemer een opvolger. 'Mijn broer heeft een heel ander leven en ander werk. Ik dacht dat hij niks met de boerderij had. Maar dat bleek absoluut niet waar. Uit dat gesprek kwam naar voren dat hij de boerderij echt nog zag als de plek waar hij is opgegroeid.'

Voor Douma was het gesprek met zijn broer een eurekamoment. 'Ik moest iedereen erbij betrekken. En tot op de dag van vandaag ben ik enorm blij dat ik dat heb gedaan. Op deze manier kunnen we mijn werknemer ook het vertrouwen vanuit de hele familie geven. Dat is het belangrijkst, denk ik.'

De vier agrarische hogescholen (Aeres, HAS, Inholland en Van Hall Larenstein) werken aan een expeditiekaart Bedrijfsovername, een soort stappenplan voor het complexe overnameproces.

Extra investeringsdruk

'Het gaat om grote bedragen, het gaat over verschillende generaties en familieleden. En dan staat ook de toekomst van de landbouw nog onder druk. Dit geeft onzekerheden en een grote extra investeringsdruk voor verdere verduurzaming', zegt Ron Methorst, lector Omgevingsinclusief ondernemen aan Aeres Hogeschool Dronten.

Families zijn zich vaak onvoldoende bewust van de complexiteit van bedrijfsovername. De accountant wordt gebeld als ze een maatschap willen gaan vormen. Maar het is belangrijk dat al vroeg het gesprek in de hele familie plaatsvindt, aldus Methorst. 'Dat kan eventuele tegenslagen in een later stadium voorkomen.'

Houd zelf de regie

Hulp inschakelen is dus noodzakelijk, maar houd daarbij zelf de regie, tipt Methorst. 'Een adviseur inschakelen kost al snel 1.000 tot 1.500 euro per dag. Dan moet je dus vooraf goed weten welke vraag je wilt uitwerken.'

De hogescholen ontwikkelen de expeditiekaart voor een nog op te zetten onafhankelijk kenniscentrum voor bedrijfsovername. Methorst: 'Iedere familie heeft tijdens deze expeditie een eigen route van het overnameproces, met zowel de zachte als de harde kant. En vergis je niet, vaak blijkt dat er niets zo hard is als de zachte kant.'