Maasduinen: natuurdiversiteit met internationaal karakter

Als er één iemand is die het Maasduinengebied van haver tot gort kent, dan is het Chris Elbers uit Bergen wel. Zijn familie onderneemt al 170 jaar in deze regio en hij is een van de laatste melkveehouders in het Natura 2000-gebied. 'In eerste instantie had de Natura 2000-status slechts beperkt impact op ons bedrijf', zegt Elbers, terwijl hij vol trots het gebied laat zien.

'Sinds 1 januari 2015 mogen we onze 16 hectare grasland in de Maasduinen niet meer scheuren. Iets wat wel nodig is om goede opbrengsten te kunnen halen. Als gevolg hiervan moet ik steeds meer voer aankopen en komt de rentabiliteit van ons bedrijf verder onder druk te staan. Eigenlijk zouden we voor het laten grazen van koeien in het gebied een beheervergoeding moeten krijgen. In mijn ogen is dat niet meer dan logisch, aangezien wij bijdragen aan een gevarieerd en aantrekkelijk landschap.'

Gronddruk

Bijkomend probleem is volgens de melkveehouder dat de gronddruk in de regio hoog is, waardoor er nauwelijks percelen buiten het gebied te verkrijgen zijn. 'Ook het project 'Maaswerken', om ons te beschermen tegen hoogwater van de Maas, slokt veel grond op.'

De Maasduinen is geen doorsnee Natura 2000-gebied. Het gebied is om diverse redenen bijzonder te noemen. In de eerste plaats vanwege de grote diversiteit aan natuur. De Maasduinen bestaat uit onder meer heide, bos, vennen, hoogveen, graslanden en zandverstuivingen. 'Daarnaast kent het gebied een bijzondere ligging, ingeklemd tussen de Maas en de Duitse grens', zegt Pieter Lucassen, voorzitter van LLTB-regio Noord-Limburg en eigenaar van een vasteplantenkwekerij in Afferden.

Stikstofneerslag uit buitenland

Bijzonder is ook dat de stikstofdepositie in de Maasduinen grotendeels afkomstig is van elders. Met een totale depositie van 2.047 mol per hectare per jaar wordt de kritische depositiewaarde fors overschreden. 'De Maasduinen is het gebied met de hoogste stikstofneerslag van Limburg', zegt Harrie Deckers, projectleider bij de LLTB. 'Daar slaat ruim vijf keer zoveel stikstof neer dan is toegestaan. De depositiewaarde voor de meest gevoelige habitat is namelijk vastgesteld op 400. Maar van deze depositie komt 800 mol uit het buitenland. Dat is dus al twee keer de kritische waarde', rekent Deckers voor.

'Van de landbouwbijdrage van 800 mol komt het grootste deel van de uitstoot buiten een straal van 10 kilometer rond het gebied. Dan gaat het bijvoorbeeld om ammoniak van de veehouderijen in de Peel. Daarnaast slaat stikstofoxide neer vanuit de Rotterdamse havens en vanuit het Duitse Ruhrgebied. De oorzaken liggen dus elders, terwijl de belemmeringen op het bordje van de ondernemers in de Maasduinen liggen. Dat is wrang. Zeker omdat het een extensief gebied is – er zitten relatief weinig bedrijven – en ondernemers echt hun best doen om in te springen op de wensen en eisen van de maatschappij.'

Agrariërs stoppen

De beperkingen die het Natura 2000-gebied met zich meebrengt, dwongen de afgelopen jaren veel agrariërs tot stoppen. De regelgeving op het gebied van stikstof en andere beperkingen, zoals voor beregening en in verband met grondwaterkwaliteit, maakten een rendabele bedrijfsvoering onmogelijk. 'Melkveebedrijven vind je hier nauwelijks meer. In twintig jaar is meer dan de helft van deze bedrijven verdwenen. Om een melkkoe te zien, moet je vandaag de dag bijna naar de dierentuin', zegt Lucassen.

Het aantal agrarische bedrijven daalde ondanks de afspraak die ZLTO, LLTB en de provincies Noord-Brabant en Limburg in 2009 maakten. Agrarische bedrijven in en aan de rand van Natura 2000-gebieden zouden ontwikkelruimte krijgen in ruil voor de inzet van ammoniakreducerende technieken.

Onvoldoende ontwikkelingsmogelijkheden

'Maar voor bedrijven die tegen de Maasduinen aan zitten, vooral voor melkveebedrijven, bleken de ontwikkelingsmogelijkheden vaak onvoldoende', zegt Deckers. 'Varkens- en pluimveebedrijven hebben het ook moeilijk door Natura 2000, maar met een dure investering in techniek – bij een varkensstal bijvoorbeeld een luchtwasser – kunnen ze hun ammoniakuitstoot reduceren. Door meer dieren te houden of deel te nemen aan een dierenwelzijnsconcept, kan de investering dan op termijn vaak worden terugverdiend', zegt de projectleider van de LLTB.

'Met een emissiearme vloer in een melkveestal is minder milieuwinst te behalen. Ook is deze erg duur. Mede hierdoor is het aantal melkveebedrijven in de Maasduinen fors teruggelopen. Dat is zonde, aangezien melkveehouders een belangrijke bijdrage kunnen en willen leveren aan een gevarieerd en aantrekkelijk landschap.'

Perspectief creëren

Toch benadrukken de ondernemers dat ze geen klaagzang willen uiten. 'Het is vooral zaak om te houden wat we hebben. Perspectief creëren voor de bedrijven die nog over zijn, is het belangrijkste doel', benadrukt Lucassen. 'De boeren die er nog zitten, zijn bereid om bij te dragen aan de realisatie van maatschappelijke doelen: natuurontwikkeling, het stimuleren van de biodiversiteit, et cetera. Maar daar moet wel iets tegenover staan.'

Door de PAS-uitspraak van de Raad van State is het moeilijk geworden om invulling te geven aan de afspraak met provincie Limburg dat er ruimte blijft voor bedrijfsontwikkeling, mits wordt ingezet op generieke ammoniakreductie. 'We bekijken samen met de provincie hoe we hier vorm aan kunnen geven met een gebiedsgerichte aanpak', zegt Deckers.

Stikstofbronnen in kaart

'Samen met terreinbeherende instanties, gemeenten, waterschappen en andere betrokken partijen brengen we in kaart wat de belangrijkste stikstofbronnen zijn in een specifiek gebied en wat we kunnen doen om deze terug te dringen. Zo hopen we ontwikkelruimte te creëren voor de bedrijven die nu nog in de Maasduinen zitten. De provincie denkt gelukkig goed mee', stelt de projectleider van de LLTB.

'Maar ook de Raad van State en rechters moeten meer rekening houden met de specifieke situatie in dit gebied en niet blijven vasthouden aan de kritische depositiewaarde van 400 mol per hectare per jaar. Feit is dat die hier nooit gehaald gaat worden vanwege de grote hoeveelheid stikstof die neerslaat vanuit andere gebieden en het buitenland.'

Neerwaartse spiraal

Lucassen benadrukt dat 'Franse toestanden' koste wat kost moeten worden voorkomen. 'Daar heb je, bijvoorbeeld in de Ardèche, grote gebieden zonder boeren. Hierdoor ontstaat een neerwaartse spiraal. Dorpen lopen leeg en het buitengebied verloedert. Dat soort situaties willen we hier vermijden. Daarvoor is het nog niet te laat, mits we nu met z'n allen de schouders eronder zetten.'

Glastuinder Leo Verbeek: 'Verduurzamen kent hoog prijskaartje'

Glastuinbouwbedrijf BioVerbeek in Velden ligt op een steenworp afstand van de Maasduinen. Jarenlang hadden de broers Leo, Fons en Jac Verbeek, die 10 hectare biologische komkommers, tomaten en paprika's telen, nauwelijks last van de Natura 2000-status. Tot de PAS-uitspraak van de Raad van State van vorig jaar. 'Wij verwarmen ons bedrijf met WKK's en een gasketel', zegt Leo Verbeek. 'Maar overheid, maatschappij en afnemers eisen dat we op termijn fossielvrij gaan telen. We willen investeren in een biomeiler: een installatie waarin champost en andere biomassastromen worden gecomposteerd. Hierbij komt warmte vrij, die wij kunnen inzetten in onze kassen. De compost die overblijft, leveren we aan akkerbouwers. Dit is een hoogwaardige bodemverbeteraar. Naast het verduurzamen van onze energievoorziening helpt de biomeiler dus bij het opwaarderen van reststromen.' Om de installatie te kunnen realiseren, hebben de ondernemers behalve een milieu- en bouwvergunning nu ook een vergunning nodig op basis van de Wet natuurbescherming. Dit vanwege de ammoniakemissie van de installatie. 'Wanneer het PAS overeind was gebleven, hadden wij stikstofruimte kunnen overnemen van stoppers. Nu wordt de vrijkomende ruimte aangewend voor natuurdoeleinden. Een ondernemer die nog iets wil, moet dat maar zelf regelen. Concreet betekende dit dat wij, om een vergunning te krijgen vanuit de Wet natuurbescherming, zelf stikstofruimte moesten zien te verkrijgen. We zijn niet de enigen. Diverse agrariërs in en rondom de Maasduinen worstelen met dit extern salderen.' Om het probleem op te lossen, kochten de broers eind vorig jaar een varkensbedrijf inclusief bijbehorende ammoniakrechten aan in de buurt. 'Op deze manier hebben wij de vergunning veilig kunnen stellen, maar dit vergde een forse investering. Het is zuur dat dit nodig is om verder te kunnen verduurzamen. De installatie zorgt voor een daling van de CO2-uitstoot met 5,4 miljoen kilo per jaar. De stikstofuitstoot loopt met 3.500 kilo terug. We boeken dus veel winst en zijn een echte voorloper op het gebied van duurzaamheid. Maar in feite word je hier in Nederland dus voor gestraft. Dat is niet uit te leggen.' Desondanks overwogen de broers geen moment om de investering in de biomeiler te cancelen. 'We willen toch vooruit met ons bedrijf. Daarbij eisen consumenten dat een biologisch product zo duurzaam mogelijk wordt geproduceerd. Maar de prijs die je daarvoor moet betalen, is hoog.'