Hoogleraar: 'Geen tijd om oneindig te wachten op juiste mutatie'

Vorige zomer verzorgde John van der Oost samen met collega-wetenschapper Annelien Bredenoord een informatiesessie tijdens Lowlands. In een tent gingen ze met zo'n vijfhonderd festivalgangers in gesprek over moderne veredelingstechnieken.

Als je echt wilt dat je kind een groot sportman wordt en ook uitstekend viool kan spelen, dan moet je daar bij je partnerkeuze maar rekening mee houden

John van der Oost, hoogleraar Wageningen University & Research

'Het was een interessante bijeenkomst, ook omdat Mark Rutte diezelfde zondagochtend voor ons op het podium stond en dus min of meer ons voorprogramma vormde', vertelt Van der Oost gekscherend. 'In een open discussie kregen we goede vragen over biotechnologie en vooral over de ethische aspecten. Ik zie het als mijn verantwoording als wetenschapper om een breed publiek duidelijk te maken dat wij veilig en verantwoord 'knutselen' met DNA en dat deze technieken meehelpen om op aarde te overleven.'

Hoe legt u aan het publiek van Lowlands uit wat de meerwaarde is van Crispr-Cas?

'De belangrijkste boodschap is dat we deze technieken gebruiken om de planeet voor iedereen beter te maken. De focus ligt daarbij enerzijds op de beschikbaarheid van voldoende gezond voedsel voor de groeiende wereldbevolking en anderzijds op de volksgezondheid.

'Crispr-Cas kunnen we toepassen om het DNA van mens, plant en dier vrij eenvoudig te bewerken. De techniek maakt het mogelijk om fouten in menselijke genen te repareren, en in planten om verkeerde genen uit te schakelen en om nuttige genen in te brengen. Wat we bereiken met de traditionele veredeling kunnen we ook bereiken met Crispr-Cas, alleen veel sneller en veel nauwkeuriger.'

En hoe landt deze boodschap?

'Dat is lastig in te schatten. In discussies hoor je vaak dat mensen zich zorgen maken omdat we ingrijpen op DNA-niveau. Maar zij beseffen niet dat dit bij klassiek veredelen ook gebeurt. Het is bij Crispr-Cas belangrijk om aan te geven dat het eindproduct volledig veilig is en dat de technische ingrepen die wij uitvoeren ook in de natuur plaatsvinden.'

Wat is de winst van Crispr-Cas ten opzichte van de klassieke veredeling?

'De veredeling van de tomaat is een mooi voorbeeld. Het DNA van de tomaat bestaat grofweg uit één miljard genetische bouwstenen. Daarvan is in honderd jaar veredeling ongeveer 1 procent aangepast, dat zijn 10 miljoen bouwstenen. Met Crispr-Cas is het mogelijk om in één jaar heel gericht het DNA van de wilde tomaat zo te bewerken, dat een variëteit ontstaat die op het oog niet te onderscheiden is van de tomaat bij de groentenboer. Veredelaars hoeven dan niet het hele genoom op z'n kop te gooien, in de Crispr-aanpak worden slechts tien tot twintig genetische bouwstenen aangepast om specifieke verbeteringen te introduceren.'

Wat was voor u en uw onderzoeksgroep een eurekamoment bij de ontdekking en ontwikkeling van Crispr-Cas?

'Toen bleek dat Crispr-Cas-systeem van bacteriën gericht het DNA van bacteriofagen (virussen die bacteriën aanvallen) kon opsporen en vervolgens kapot knippen. Niet lang daarna voorspelden wij en ook onze buitenlandse collega's een doorbraak. De bevestiging kwam toen het mechanisme ook met succes kon worden toegepast in andere bacteriën, en niet veel later zelfs in cellen van andere organismen zoals planten en mensen.'

Heeft u begrip voor de weerstand tegen gene-editing?

'Nee eigenlijk niet. In de hele discussie is er veel te weinig aandacht voor de enorme voordelen van gene-editing. Tegenstanders vinden dat we te veel knutselen met de natuur en willen dat niet. Ze begrijpen niet dat Crispr-Cas veel minder chaotisch is dan klassiek veredelen. Bovendien, als we alles aan de natuur zouden overlaten, dan moeten we misschien een paar miljoen jaar wachten op de juiste mutatie, en die tijd hebben we niet.'

In een eerder interview vergeleek u de weerstand tegen Crispr-Cas met de weerstand die Charles Darwin ondervond bij zijn evolutietheorie. Kunt u dat toelichten?

'Mensen zijn vaak huiverig voor nieuwe ontwikkelingen en weerstand hoort nu eenmaal bij de introductie van nieuwe theorieën. Voor ons is Charles Darwin een groot voorbeeld omdat hij zich altijd heeft laten leiden door de feiten, ook in ethische discussies.'

Greenpeace stelt dat gene-editing alleen interessant is voor multinationals en dat kleine bedrijven er niet van profiteren. Wat vindt u van dat verwijt?

'Dat is onzin. Niet de Bayers en de Monsanto's van deze wereld maar juist de kleinere bedrijven krijgen een enorme impuls als ze gebruik mogen maken van Crispr-Cas. Dat blijkt onder meer in Argentinië waar de regels ten aanzien van deze technieken wat soepeler zijn. Met name kleinere veredelingsbedrijven lijken daar baat bij te hebben.

'Het besluit van het Europees Hof van Justitie in 2018 om Crispr-Cas aan te merken als een gmo (genetische modificatie)-techniek maakt het moeilijker voor kleine veredelaars om hier gebruik van te maken. Zij hebben veelal niet de budgetten om de langjarige gmo-trajecten met dure dierproeven te bekostigen.

'Over de rol van Greenpeace ben ik sowieso erg teleurgesteld. Hun medewerkers dansten op tafels nadat de EU een streep zette door de erkenning van Crispr-Cas. Na vele jaren heb ik toen mijn lidmaatschap opgezegd. Greenpeace doet veel goed werk als het gaat om het redden van walvissen, maar hun standpunt over gene-editing neem ik ze zeer kwalijk.'

Is de beslissing om Crispr-Cas aan te merken als gmo-techniek politiek gedreven? En zo ja, springt de politiek dan niet roekeloos om met een baanbrekende ontwikkeling?

'Jazeker. Het is triest om te zien dat de ontwikkeling van gene-editing met name in Europa wordt afgeremd op basis van politieke spelletjes. De lobby van felle tegenstanders, zoals de biologische boeren in Frankrijk, is het meest effectief geweest.

'Het is voor zover ik kan beoordelen vergelijkbaar met het besluit om de pulsvisserij te verbieden. Lidstaten hebben vaak verschillende economische belangen en laten daarvan hun standpunt afhangen als het gaat om de acceptatie van nieuwe technieken.

'Het is altijd belangrijk dat de politiek bij het nemen van dergelijke besluiten afgaat op feiten en niet op spookverhalen. De beoordeling van nieuwe veelbelovende technologie moet voor het bepalen van bijpassende regelgeving veel meer worden overgelaten aan onafhankelijke wetenschappelijke instituten.'

U pleit wel voor strikte regels voor gene-editing. Waarom is dat?

'Het gaat mij om regels die misbruik van de techniek tegengaan. We kennen inmiddels prachtige toepassingen voor Crispr-Cas om gewassen te verbeteren en om erfelijke ziektes bij mensen te genezen. Een grote recente doorbraak van een humane toepassing is de oplossing die gevonden is voor sikkelcelziekte, een erfelijke bloedziekte die bij patiënten zware vermoeidheid veroorzaakt. Door een fout van een enkele DNA-bouwsteen kunnen bloedcellen niet goed functioneren en dat is effectief te herstellen met Crispr-Cas.

'Zeker humaan moet de grens van de toepassingen liggen bij volksgezondheid. Daar moet de regelgeving op worden aangepast. Gene-editing gebruiken om zogeheten designerbaby's te creëren is wat mij betreft zeer onwenselijk. Als je echt wilt dat je kind een groot sportman wordt en ook nog eens uitstekend op een viool kan spelen, dan moet je daar bij je partnerkeuze maar rekening mee houden.'

Wat betekent de huidige regelgeving voor de concurrentiepositie van Europese bedrijven?

'Ja die bedrijven dreigen de boot te missen. Als de Europese Unie terughoudend blijft op het gebied van de biotechnologie dan is dat ongetwijfeld slecht voor de concurrentiepositie van onder meer de landbouw.'

Hoe gaat het nu verder en wanneer kunnen Europese boeren en tuinders profiteren van veredelingen die via Crispr-Cas tot stand zijn gebracht?

'De EU ziet niet in dat het vijf voor twaalf is en dat er gebieden zijn in de wereld waar de voedselzekerheid veel zwaarder onder druk staat dan bij ons. Ik kan me daar echt over opwinden. In Afrika gaat de bevolkingsgroei nog zeker honderd jaar door en daar zijn de gevolgen van de klimaatverandering veel extremer dan bij ons. We kunnen niet meer achterover leunen.

'Als wetenschappers blijven we vanuit Wageningen, met onder meer collega's van de universiteit in Gent, actief lobbyen in Brussel om het versoepelen van de regels voor gene-editing steeds weer op de politieke agenda te zetten. We gaan ervan uit dat op basis van democratische processen er uiteindelijk een werkbare oplossing komt om de nieuwe veredelingstechnieken op een goede en verantwoorde manier te kunnen toepassen. Helaas gaan dit soort zaken nooit zo snel in Europa.'

Wat verandert er concreet voor de landbouw als Crispr-Cas uiteindelijk een volledig geaccepteerde veredelingsmethode is?

'Ik denk dat het goed nieuws is voor iedereen. Voor boeren en met name plantentelers betekent het dat ze sneller kunnen beschikken over gewassen die meer produceren, minder gevoelig zijn voor ziekten en bijvoorbeeld beter bestand tegen droogte. Het betekent echter vooral goed nieuws voor de mensen in minder ontwikkelde gebieden op deze wereld. Zij kunnen beschikken over meer en beter voedsel en een betere gezondheidszorg.'