'Boeren redders in nood bij het herstel van land'

Commonland telt zo'n vijfentwintig werknemers. Eenzelfde aantal werkt in aan Commonland gelinkte organisaties in drie andere landen. Oprichter en voorman Willem Ferwerda is een vaak geraadpleegde ecoloog. Wie een blik werpt op zijn overvolle agenda, ziet afspraken met politici, investeerders, wetenschappers, VN-organisaties en CEO's van internationaal opererende bedrijven. Kortgeleden gaf hij nog een presentatie voor de Wereldbank.

Ik wil niet over schuld praten, maar spreek liever van een systemische weeffout

We staan, volgens de 58-jarige Ferwerda, aan het begin van een transformatie waarbij onze hele voedselketen op de schop gaat. 'Dit proces kan wel eens veel sneller gaan, dan ik ooit heb durven dromen', zegt de ecoloog. En op de vraag of de (agrarische) chemiereuzen van deze wereld nog tijdens zijn leven het onderspit delven, zegt hij: 'Dat zou goed kunnen, tenzij ze hun bedrijfsfilosofie radicaal omgooien.'

Lange adem

Basisidee van Commonland - vertaling: gemeenschappelijk land - is om het huidige model van winstmaximalisatie per hectare te veranderen in een die vier winsten (4 returns) per hectare geeft. Het gaat volgens dit praktisch model om 'inspiratie', 'sociale cohesie en banen', natuurlijk kapitaal en financiële middelen. Op vier plekken in de wereld zijn grote stukken landschappen in verschillende samenhangende zones verdeeld, waarbinnen plaats is voor natuur, economische bedrijvigheid en het gebruik van land, zodat bodemleven en biodiversiteit toeneemt. Dit proces van 'landschap herstellen' vergt een lange adem van minimaal 20 jaar.

U heeft het fundament gelegd voor de Taskforce biodiversiteit en natuurlijke hulpbronnen die mede gesteund wordt door LTO Nederland. Wat heeft deze samenwerking tussen wetenschap, maatschappelijke organisaties, boeren, bedrijfsleven en overheid opgeleverd?

'Te weinig zou mijn eerste reactie zijn, maar tegelijkertijd moet je de taskforce zien als een bouwsteen in een groter geheel. Hij heeft zeker bijgedragen aan de bewustwording rondom het thema natuur en de bredere agenda van voedsel, klimaat, water, energie en gezondheid. Biodiversiteit is de afgelopen jaren uit de anonimiteit getrokken en ik merk dat mensen meer aandacht krijgen voor ecologie en de samenhang begrijpen met onze economie. Deze weg is trouwens al jaren terug ingeslagen door onder meer samenwerkende natuurorganisaties en biologische en biodynamische boeren.'

De land- en tuinbouw krijgt door het gebruik van chemie vaak de beschuldigende vinger op zich gericht.

'Ik wil niet over schuld praten en noem het ecologische probleem liever een systemische weeffout in ons voedselsysteem die loopt van boer tot consumenten en supermarkt. Ik probeer die weeffout te herstellen, maar dat is heel lastig als het weefgetouw een economisch model is dat niet meer voor ons werkt op de lange termijn. Voor een groot deel isn de grootschalige gangbare landbouw gericht op winstmaximalisatie per hectare en efficiency. Dit leidt tot verlies van biodiversiteit en bodemvruchtbaarheid en zal uiteindelijk het faillissement betekenen van dit systeem. De kosten voor de milieubelasting worden op dit moment niet betaald, maar afgewenteld op mensen, dieren, natuur en het klimaat. Maar wat gebeurt er als gangbare landbouwproducten mondiaal realistisch geprijsd worden, dus inclusief de kosten van vervuiling, uitstoot en biodiversiteitsherstel? Kost een biologische kip dan 6 euro en een plofkip 20 euro?

Zegt u: stoppen met de intensieve landbouw?

'Nee, dat is een misverstand. Het is helemaal niet erg om op bepaalde stukken grond intensieve bodemherstellende akkerbouw te bedrijven, maar dat moet dan wel in een omgeving met daaromheen een netwerk van zones met natuur. Intensivering is ook mogelijk door gewassen in samenhang te telen, zoals bijvoorbeeld in voedselbossen gebeurt. Uitgangspunt is dat binnen de landbouw ecologische functies, zoals biodiversiteit en de koolstofcyclus, zich herstellen.'

U komt net terug uit West-Australië, waar Commonland een groot project draait. Wat is daar aan de hand?

'Een gebied vier keer zo groot als Nederland is in 120 jaar eerst gekapt en vervolgens gebruikt voor graan dat met behulp van kunstmest en gewasbescherming is geteeld. Je ziet dat mensen daar nu massaal wegtrekken, mede door overbegrazing van veegronden en gebrek aan zoet water. Dit zijn trouwens problemen die in het hele Middellandse Zeegebied en in grote delen van Afrika, Azië en de Amerika's voorkomen. Zelfs in een rivierendelta als Nederland zie je de verschraling van veen – en zandgronden hard toeslaan. Of in Oost-Groningen zie je een sociale leegloop van het platteland. We staan aan de vooravond van een omwenteling in het gebruik van ons land, waarbij de ecologische functies terug zullen keren.'

Hoe kunnen boeren een bijdrage leveren om het tij te keren?

'Door het landbouwsysteem ecologisch duurzaam te maken. Het denken van de ecologie moet als het ware uitgangspunt worden tot het formaat van individuele akkers. Het vraagt dus ook om samenhang en samenwerking tussen boeren en andere land- en grondeigenaren. We zijn als land- en tuinbouw, bedrijfsleven en overheid nog te veel met ons eigen ding bezig. Ik heb in 2012 boeren over de hele wereld geïnterviewd en ze spreken allemaal dezelfde frustratie uit: men laat zijn gronden slechter achter aan de volgende generatie dan dat ze het hebben gekregen. Het probleem van slechte gronden gaan we echt niet alleen met technologie oplossen. En het klimaatprobleem trouwens ook niet.'

Hoe bereikt u boeren?

'Onze teams gaan eerst aan de keukentafel luisteren. En dan vervolgens concrete suggesties te doen hoe het anders en beter kan. Ik moet wel eerlijk zeggen dat mijn boodschap beter aankomt in crisistijd dan als het economisch goed gaat.'

De boodschap van Commonland is dat er geld te verdienen is met duurzaam grondgebruik. Hoe zit dat precies?

'Ik heb hier op tafel een zakje amandelen staan, die we in Spanje telen op een voormalige droge hoogvlakte. In een gebied groter dan Noord-Brabant staat onder andere 125.000 hectare amandelbomen. Maar ook tal van andere producten als oliën, olijven, hout, honing en vlees, komen uit dit gebied. Een lokale 4 returns boerenvereniging trekt de kar. Het land herstelt en bomen worden aangeplant.'

Wie zou in Nederland voorop moeten lopen met landherstel en grondverbetering?

'Het is in ieders belang dat we dit doen: dus boeren, consumenten, burgers en politici. De taak van de overheid is het stellen van kaders. Bescherming en herstel van het ecologische systeem zou in de grondwet verankerd moeten worden. De overheid zal vroeg of laat met allerlei verregaande wetgeving komen om het milieu beter te beschermen: co2-beprijzing, behoud en herstel van biodiversiteit, wetten tegen watervervuiling en gebruik van chemische stoffen en kunstmest. Juist de land- en tuinbouw heeft baat bij oplossingen voor het creëren van een gezonde bodem. Boeren moeten weer gezien worden als serieuze beheerders van het land in plaats van het afvalputje van een productielijn. Ik vergelijk de bodem weleens met de schilderkunst in het Rijksmuseum; dat wordt ook al eeuwenlang goed beheerd. We hebben dat helaas met onze bodems en biodiversiteit niet gedaan.'

Maar wie betaalt de boeren, of in uw woorden, de beheerders van de grond?

'Ik kan me niet anders voorstellen dan dat er een alternatief economisch model komt. Biodiversiteit, bodemvruchtbaarheid, de opslag van co2 zullen daarin economische waarde krijgen. Daarmee kan de landbouw ook ecologisch waardevolle alternatieve producten leveren zoals bijvoorbeeld lisdodden die water zuiveren en waaruit we vezels kunnen halen. Een 27-jarige Australische boer omschreef het mooi: niet geld, maar gezonde grond wordt in de toekomst waardevol.'

Hoe bent u ooit in aanraking gekomen met het ecologische vraagstuk?

'Ik ben opgegroeid in Amsterdam, maar tussen mijn tiende en veertiende heb ik in de bossen bij Veenendaal gewoond. Heerlijk struinen, klimmen en zoeken naar tamme kastanjes. Toen was wel duidelijk dat ecologie mijn vakgebied zou worden. Omdat ik in Colombia ben afgestudeerd heb ik eigenlijk altijd internationaal gewerkt en kijk ik breder dan Nederland. Maar mijn basis is hier in Amsterdam.'

Wat heeft de titel 'duurzaamste Nederlander' in 2016 u gebracht?

'Veel aandacht, interviews en dus kansen om ons verhaal over de 4 returns-aanpak over het voetlicht te brengen. Dat is best lastig, want alhoewel we inmiddels een aanpak hebben die werkt, bestaat er lokaal geen kant-en-klare oplossing. Alles is maatwerk. Onze projecten in het veld moeten bewijzen dat gedegradeerde grond in een grotere ecologische schaal, hersteld kan worden. De titel duurzaamste Nederlander neem ik altijd met een korreltje zout, hoor. Ik vlieg bovengemiddeld vaak voor mijn werk. Ik eet gewoon vlees, al ben ik jarenlang vegetariër geweest. Ik koop in de supermarkt vooral biologische producten, maar uiteindelijk ga ik liever voor iets gangbaars van dichtbij dan iets biologisch uit een ver land.'

Duurzame troonrede 2017

Willem Ferwerda heeft op 5 september de traditiegetrouwe 'Duurzame troonrede' uitgesproken. Enkele fragmenten:

'Ik zie het aanpakken van ecosysteemdegradatie als De Belangrijkste Taak van de mensheid in deze eeuw. Want gezonde ecosystemen zijn de basis van ons bestaan. We zijn van ze afhankelijk voor ons voedsel, water, schone lucht en stabiel klimaat. Maar ook voor onze sociale en economische rijkdom, en ook voor ons geluk en welzijn.'

'We hebben de afgelopen eeuw met een enorme vaart vooral financieel kapitaal gecreëerd ten koste van sociaal en natuurlijk kapitaal. Dit heeft geleid tot overexploitatie, waarbij we sinds de jaren 80 van de vorige eeuw mondiaal zijn gaan interen op ons natuurlijk kapitaal. Dankzij de nadruk op klimaatverandering begint daar nu meer aandacht voor te komen. Een prachtige ontwikkeling, die leidde tot een klimaatakkoord in 2015 waarin voor het eerst bossen en ecosystemen werden genoemd als oplossing voor natuurlijke co2-opvang.'

'In de landbouw zullen we dan ook - samen met boeren - de oplossing moeten zoeken in de combinatie van herstel van biodiversiteit, de opvang van co2 in de bodem, intensivering en deels extensivering, nieuwe of juist oude rassen. En in de technologie.'

'Circulair Friesland probeert de onder productiedruk lijdende weidegebieden waar de biodiversiteit is verdwenen, de 'groene woestijnen', weer soortenrijker en daarmee veerkrachtiger, landschappelijk mooier en tevens productiever te maken door een mix van verschillende businessactiviteiten en langetermijnbeleid.'