Analyse: Wiersma kan voor nieuwe derogatie hoop putten uit verleden

Het was afgelopen maandag Openbaarheidsdag 2025. Hierop werden door het Nationaal Archief onder meer ministerraadverslagen uit 1999 openbaar gemaakt. Dit zijn verlagen van het kabinet-Kok II, ook wel bekend als Paars II.

Uit de stukken wordt eens te meer duidelijk hoelang het mestdossier al voortsleept en ook hoe de politiek nu weer voor eenzelfde uitdaging staat. Oud-landbouwminister Hayo Apotheker trad in juni 1999 af omdat hij vertrouwen miste bij het invoeren van een nieuwe Varkenswet die voor een krimp van die sector moest zorgen.

Zijn opvolger Laurens Jan Brinkhorst beoogde een 'integrale aanpak van het mestprobleem' en wilde ook de rundvee- en pluimveestapel verkleinen. Op de achtergrond speelde toen ook al de druk vanuit de Europese Commissie om iets aan de nitraatvervuiling van het grondwater in Nederland te doen.

Met het oog op die Europese richtlijn wilde het kabinet met ingang van 2002-2003 de mestnormen aanscherpen. 'Het moet heel duidelijk worden voor de sector dat uitstel niet meer mogelijk is', meldde het ministerie van Economische Zaken destijds in een nota.

Rabiate uitlatingen

Brinkhorst ondervond veel tegenstand vanuit de agrarische sector. Tijdens een Kamerdebat droeg een groot aantal boeren t-shirts met daarop de tekst 'Brinkhorst, killer van 10.000 boerengezinnen'.

Een van de voorgangers in het boerenprotest was Wien van den Brink van het Nederlands Verbond van Varkenshouders (NVV). In de ministerraad zei Brinkhorst te willen onderzoeken of 'enkele rabiate uitlatingen in de media' afkomstig van de voorman, strafbaar zijn.

De plannen zouden in 2002 het einde betekenen van zo'n zesduizend boeren. Daar waar Apotheker de boeren nog wilde uitkopen, had Brinkhorst – helemaal vergeleken met de huidige maatstaven – daar slechts een schamele vergoeding voor over. Vrijwillige stoppers konden rekenen op ongeveer 100.000 gulden per bedrijf.

Ambtenaren noemden dit in de nota 'het lastige punt': 'Aan de ene kant wil je boeren nu de mogelijkheid geven om te stoppen om straks met de harde hand te kunnen handhaven, maar aan de andere kant moet het ook geen vetpot worden.' Daarbij werd aangenomen dat boeren de maatregelen hadden 'kunnen zien aankomen'.

Net als nu klonk toen ook de roep om de Europese Commissie om een uitzondering te vragen voor Nederland. Na een gesprek met de toenmalige Eurocommissaris voor Milieu, de Zweedse Margot Wallström, meldde Brinkhorst in de ministerraad van 3 december 1999 dat Nederland 'niet op een coulante houding van de Europese Unie kan rekenen'.

Tot uitvoering van Brinkhorsts plannen voor een kleinere veehouderijsector komt het uiteindelijk niet. Zijn beleid wordt ernstig doorkruist door de MKZ-uitbraak in 2001. Kabinet-Kok II valt uiteindelijk op 16 april 2002 als gevolg van het Srebrenica-rapport over de rol van Nederland bij de val van de Bosnische enclave tijdens de burgeroorlog in het voormalige Joegoslavië.

Verkiezingen

Na de daaropvolgende verkiezingen keert het landbouwvriendelijke CDA terug in een kabinet met VVD en LPF. Boerenvoorman Van den Brink treedt toe tot die laatste fractie. Landbouwminister wordt Cees Veerman, die dat uiteindelijk in drie kabinetten Balkenende zal blijven.

Tegen de voorspelling van Brinkhorst in zet Veerman wel vol in op een uitzondering van Nederland op de Nitraatrichtlijn. Dankzij onder meer een politieke deal met Italië komt de derogatie er per 2006.

Zoals het er nu voorstaat, loopt de derogatie per 1 januari 2026 definitief af. Weer lijken alle seinen voor een verlenging op rood te staan. In het hoofdlijnenakkoord staat de wens van het huidige kabinet om een vorm van derogatie terug te halen. Landbouwminister Wiersma kan hoop putten uit het verleden, maar voor een nieuwe derogatie zal een herhaling van het huzarenstukje van Veerman nodig zijn.