Toetreding landbouwreus Oekraïne schudt Europese Unie op

Negen kandidaat-lidstaten willen toetreden tot de Europese Unie (EU): Oekraïne, Georgië, Moldavië, Servië, Bosnië-Herzegovina, Montenegro, Noord-Macedonië en Albanië. Het Belgische Agentschap Landbouw en Zeevisserij heeft recent de gevolgen hiervan in kaart gebracht in het rapport 'Impact uitbreiding EU met Oekraïne en andere kandidaat-lidstaten op EU-landbouwbudget'.

Van deze kandidaten steekt vooral Oekraïne erbovenuit. Dit land heeft, inclusief de bezette gebieden in Oost- en Zuid-Oekraïne en de Krim, een landbouwareaal van 41,3 miljoen hectare. Dat is meer dan Frankrijk, dat met 28,9 miljoen hectare binnen de EU-27 het grootste areaal heeft. Ter vergelijking: de overige kandidaat-lidstaten beschikken samen over 13,1 miljoen hectare. Dat is iets meer dan het areaal in Roemenië.

Akkerbouw maakt 80 procent van het Oekraïense landbouwareaal uit. Agrarische bedrijven in dat land kunnen enorm verschillen in omvang: van enkele hectares tot holdings met tienduizenden hectares. Tussen die twee uitersten bevinden zich ook weer tienduizenden boerenbedrijven.

Het belang van de agrosector voor de economie in het land van president Volodymyr Zelensky is groot. Landbouw, inclusief bosbouw en visserij, vertegenwoordigt 10,6 procent van de totale waarde van alle diensten en goederen die binnen de grenzen zijn geproduceerd.

Bijna 15 procent van de Oekraïense beroepsbevolking werkt in de agrarische sector. Wanneer wordt gekeken naar de totale voedingsindustrie, dan zijn die aantallen nog hoger: respectievelijk 20 procent van de waarde en 18 procent van de beroepsbevolking.

Het Agentschap Landbouw en Zeevisserij heeft de gevolgen voor het EU-landbouwbudget becijferd bij toetreding van Oekraïne. Als dat budget gelijk blijft na de toetreding van de nieuwe kandidaat-lidstaten, gaat dat ten koste van de huidige lidstaten. De 'taart' wordt anders verdeeld.

Rechtstreekse betalingen

In de uitgangssituatie bedraagt het landbouwbudget van de 27 EU-lidstaten in 2027 51,1 miljard euro, waarvan 38,7 miljard voor rechtstreekse betalingen en 12,5 miljard voor plattelandsontwikkeling. Als de EU enkel met Oekraïne uitbreidt, is er een totaal verlies voor de huidige lidstaten van 17,5 procent naar 42,2 miljard euro. Oekraïne krijgt dan 9 miljard euro, waarvan 6,4 miljard rechtstreekse betalingen en 2,5 miljard aan plattelandsontwikkeling.

Als de EU het landbouwbudget verhoogt met wat nodig is voor Oekraïne, zijn er hogere bijdragen van de lidstaten aan het Europese budget nodig. Het landbouwbudget zou met 11,3 miljard tot 62,4 miljard euro (22 procent) moeten worden verhoogd. Over het geheel genomen noemt het agentschap de budgettaire impact van de toetreding van Oekraïne een relatief beheersbaar vooruitzicht.

Het Belgische agentschap maakt in het rapport wel een voorbehoud bij de bedragen voor directe inkomenssteun. Het huidige EU-landbouwbeleid richt zich steeds meer op financiële steun voor kleine en middelgrote bedrijven. De maximale steun aan grote bedrijven wordt daarbij beperkt, oftewel afgetopt. Die lijn wordt waarschijnlijk doorgezet in het nieuwe Europese landbouwbeleid.

Dit heeft gevolgen voor de grootste bedrijven in Oekraïne. 14 procent heeft meer dan 1.000 hectare en deze bedrijven zijn goed voor 74 procent van het totale areaal. De grootste agroholdings, met tienduizenden hectares, zouden miljoenen euro's in de huidige situatie aan rechtstreekse betalingen ontvangen. Dat is vanuit maatschappelijk oogpunt moeilijk te verantwoorden. Het agentschap verwacht dat EU-voorzitter Ursula von der Leyen hier tijdens de toetredingsonderhandelingen rekening mee houdt.

Jarenlange onderhandelingen

Het Internationaal Centrum voor Defensie en Veiligheid in Estland heeft meerdere analyses gemaakt van Oekraïense toetreding tot de EU. Daaruit blijkt dat de onderhandelingen jarenlang kunnen duren. Als Oekraïne in 2030 zou toetreden, gevolgd door een overgangsfase van tien jaar, is de volledige impact pas in 2040 voelbaar. De toelating van andere lidstaten heeft immers ook enkele decennia geduurd.

Het is niet de verwachting dat de Europese markt wordt overspoeld met Oekraïense producten, maar enige regulering vindt het centrum noodzakelijk. De toegang tot de EU-markt is door handelsovereenkomsten sinds 2014 al grotendeels vrijgesteld van invoerrechten voor de meeste landbouw- en voedselproducten. Daarna is de toegang tijdelijk verruimd. De rol van Oekraïne in de Europese landbouw en voedselimport is, behalve voor een beperkt aantal producten, relatief klein gebleven.

Om verstoringen in de toekomst te voorkomen, zou het toetredingsverdrag overgangsperiodes kunnen bevatten voor volledige markttoegang voor Oekraïense goederen in de EU-lidstaten die kwetsbaar zijn voor een sterke toename van de import. De aan Oekraïne grenzende lidstaten hebben zich daarover uitgesproken.

Verwoestende impact

In de Estse studie wordt gewezen op de verwoestende impact van de aanval van de Russische president Vladimir Poetin op Oekraïne. Infrastructuur, machines, opslagcapaciteit en irrigatiesystemen zijn vernield, de logistiek en toeleveringsketens zijn verstoord, er zijn een krimpende binnenlandse markt, gebrek aan middelen voor de landbouwproductie, beperktere toegang tot buitenlandse markten en tekort aan arbeidskrachten en vervuilde grond moet worden ontmijnd.

Het lidmaatschap van Oekraïne zal ook voordelen met zich meebrengen, concludeert Tony Blair Institute for Global Change in een recente studie. Het land kan op de lange termijn een bijdrage zal leveren aan de voedselzekerheid in Europa. Verder beschikt Oekraïne over diverse kritieke grondstoffen die belangrijk zijn voor technologische toepassingen. Daarvoor is de EU op dit moment over het algemeen afhankelijk van niet-EU-landen.