'Rentmeesterschap geldt voor hele maatschappij'

Welke theologische opvattingen leven onder boeren ten aanzien van grond? Wat is de visie van christelijke gemeenschappen in Nederland op grond? Wat zijn de denkbeelden onder predikanten? En hanteren kerkgemeenschappen eisen op het gebied van 'good practices' wanneer ze hun grond verpachten aan boeren?

De boerentrots is gekrenkt, ze krijgen de zwartepiet toegespeeld

Jan van der Stoep, bijzonder hoogleraar christelijke filosofie aan WUR

Universitair hoofddocent Mirella Klomp van de PThU gaat de komende vijf jaar op zoek naar antwoorden op deze en andere vragen. Ze geeft leiding aan het team van onderzoekers. Jan van der Stoep, bijzonder hoogleraar christelijke filosofie, is vanuit Wageningen Research & University (WUR) betrokken bij het onderzoek.

Grond speelt een vooraanstaande rol in het christelijk geloof. De verwijzingen in de schriften zijn talloos, maakt Klomp duidelijk aan de hand van enkele voorbeelden. Volgens Genesis schiep God de eerste mens uit aarde en noemde hem Adam. Letterlijk: Aardling. Christenen vertrouwen de doden toe aan grond: uit stof bent u geboren, tot stof zult u wederkeren.

Daarnaast neemt God in bijbelverhalen vaak de gedaante aan van beheerder van grond. De heer van de wijngaard, een landeigenaar met dienaren, de boer die zaait op de akker. 'En bij de wederopstanding uit het graf herkent Maria Jezus aanvankelijk niet. Ze ziet hem aan voor de tuinman', vertelt Klomp.

Waarom gaat de PThU onderzoek doen naar grond?

Klomp: 'Het gaat niet goed met de bodem. Er is sprake van uitdroging, overbemesting en vervuiling. Ook in Nederland. Die manier waarop we omgaan met grond roept vragen op. De theologie kan deze kwesties niet negeren. Ze zal een bijdrage moeten leveren aan de discussie rond een goede omgang met grond.'

U zegt: het is een discussie die niet alleen boeren betreft maar ook kerkgemeenschappen.

Klomp: 'Kerken beheren grond, denk aan kerkhoven en tuinen. Daarnaast is in het protestante deel van Nederland 1 à 2 procent van de landbouwgrond in bezit van de kerk. Bij het katholieke deel ligt dat aandeel op eenzelfde niveau. Wereldwijd is zelfs 7 procent van de grond in handen van religieuze groeperingen. Daarmee zijn kerken letterlijk partij in de discussie. En dus is relevant: wat is de visie van de kerk op grond?'

Welke rol gaat WUR in dit onderzoek spelen?

Klomp: 'Theologen hebben de wijsheid niet in pacht. In dit onderzoek gaan we gebruikmaken van een groot aantal bronnen, zoals boeren, predikanten en maatschappelijke organisaties. En dus ook van wetenschappers.'

Van der Stoep: 'Landbouw en levensbeschouwing kun je niet los van elkaar zien. Wageningen schuwt het debat op dit punt niet. Sterker: van oudsher geeft de universiteit colleges die het levensbeschouwelijke debat onder studenten stimuleren.

'In Wageningen ontmoeten culturen elkaar dankzij de aanwezigheid van veel buitenlandse studenten. Mijn ervaring is dat ook studenten die niet gelovig zijn wat duurzaamheidsvraagstukken betreft vaak inspiratie putten uit andere levensbeschouwingen. Bijvoorbeeld het boeddhisme of de Afrikaanse filosofie.'

Boeren zijn voor dit onderzoek een belangrijke bron van informatie.

Klomp: 'We gaan veel empirisch onderzoek doen, veel met boeren praten. Dat hebben we in de aanloop naar dit onderzoek ook al gedaan.

'Laatst was ik bij een pluimveehouder. Maandagochtend vroeg is voor hem het mooiste moment van de week, vertelde hij. Het wordt dan net licht, de kippen zijn heel rustig en hij zingt dan de psalmen die daags daarvoor in de kerk zijn gezongen. Voor hem een mystiek moment. Het liet mij op een prachtige manier de verbondenheid zien tussen het geestelijke en het aardse.'

Wordt er sowieso te weinig geluisterd naar boeren?

Klomp. 'Dat is wel mijn indruk. Kijk naar het huidige conflict tussen overheid en sector. De politiek lijkt verbaasd over het feit dat zo weinig boeren zich willen laten uitkopen, ondanks allerlei financieel aantrekkelijke regelingen. Men gaat kennelijk voorbij aan het feit dat het bij een aantal boeren niet alleen draait om economie. Dat ontdek je wanneer je met elkaar in gesprek gaat.'

Van der Stoep: 'Ik zie dat de boerentrots is gekrenkt. Boeren hebben het gevoel dat ze de zwartepiet krijgen toegespeeld als het gaat om natuur en stikstof. Terwijl de verantwoordelijkheid niet bij één partij ligt.'
Klomp: 'De borden 'no farmers, no food' zie ik als noodkreet. Boeren voelen zich niet gehoord.'

Wat zegt de huidige bodemsituatie over het rentmeesterschap van de sector?

Klomp: 'Daar kun je best kritisch op zijn. Maar rentmeesterschap ligt niet alleen bij de gebruikers van grond, het is een maatschappijbrede verantwoordelijkheid. Wanneer boeren geen faire prijs krijgen voor hun producten, gaat dat ten koste van duurzaamheid. Het ligt niet alleen aan de boer.'

Van der Stoep: 'Rentmeesterschap zit in de christelijke traditie. Calvijn onderstreepte bijvoorbeeld al dat we zo moeten omgaan met grond dat die in goede staat kan worden doorgegeven aan de volgende generatie. In die zin kun je je überhaupt afvragen of je grond wel kunt 'bezitten'. We hebben grond vooral in bruikleen. We mogen genieten van de vruchten die deze voortbrengt. Tegelijkertijd moeten we de grond niet uitputten of verwaarlozen.'

Klomp: 'Veel boeren erkennen dat ze vastlopen binnen het huidige systeem van schaalvergroting en lage prijzen. Tegelijkertijd is een nieuwe weg inslaan niet gemakkelijk. Dat kunnen boeren ook niet alleen. Dat ontslaat ons niet van de plicht oog te houden voor rentmeesterschap, met het begrip rentmeesterschap kun je niet alle kanten op. Net zomin als je met de Bijbel alle kanten op kunt. Die telt veel verhalen, maar stuurt wel.'

De productie van voedsel is voor steeds meer mensen een ver-van-mijn-bedshow.

Van der Stoep: 'Daar is de kerk ook voor een deel debet aan. Het geloof is de laatste eeuwen steeds meer gaan draaien om geestelijke zaken, ten koste van materiële. Het heil van de individuele ziel is steeds centraler komen te staan. We vergeten soms dat we voor ons dagelijks voedsel afhankelijk zijn van wat de aarde voortbrengt.'

De PThU wil binnen het onderzoek ook op zoek naar nieuwe verdienmodellen voor boeren.

Klomp: 'Er zijn al veel nieuwe initiatieven die de afstand tussen boeren enerzijds en consumenten en burgers anderzijds verkleinen. Denk bijvoorbeeld aan Land van Ons en Herenboeren. Die potentie hebben kerken ook.

'Sterker nog, het fundament ligt er soms al. Boeren maken al onderdeel uit van kerkgemeenschappen, men komt elkaar letterlijk regelmatig tegen. Het zou mooi zijn als gronden van kerken straks duurzaam worden bewerkt en de betrokken boeren via de kerk weer een eerlijke prijs krijgen voor hun producten. Overigens zijn die ambities gemakkelijker te bereiken in protestantse kerken. Daar is de grond vaak in handen van lokale kerkgemeenschappen.'

Het onderzoek gaat vijf jaar vergen. Is dat niet heel lang?

Klomp: 'Het is een omvangrijk en ambitieus onderzoek, met tenminste vier deelprojecten. In dat licht is vijf jaar beslist niet lang.'