'Omslag landbouw nodig om doelen voor water en natuur te halen'

Dit concludeert het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) in het rapport 'Balans van de Leefomgeving 2023' dat aan het kabinet wordt aangeboden. Met dit rapport geeft het PBL een overzicht van de stand van zaken rond een aantal grote leefomgevingsvraagstukken, zoals klimaat, wonen, natuur en stikstof.

Het planbureau constateert dat de doelen voor natuur, water en klimaat met de huidige landbouwpraktijk en het huidige beleid niet worden gehaald. Het huidige beleid zoekt vooral binnen het bestaande systeem naar optimale oplossingen. Ook de beleidsplannen voor een omslag naar een kringlooplandbouw hebben tot nu toe tot weinig concrete actie en verandering in de praktijk geleid. Concrete doelen en instrumenten ontbreken grotendeels, evenals systematische monitoring en evaluatie. Om een landbouwtransitie te realiseren, moet het systeem als geheel worden vernieuwd.

Gebiedsgerichte aanpak kansrijk

De door het kabinet-Rutte IV gekozen aanpak is volgens het PBL potentieel kansrijk. Die omvat een gebiedsgerichte integrale aanpak in het Nationaal Programma Landelijk Gebied, in combinatie met generieke rijksmaatregelen, zoals beëindigingsregelingen voor de veehouderij en financieringsregelingen voor de toepassing van nieuwe landbouwtechnologie.

Tegelijkertijd is het met de huidige vastgestelde en voorgenomen beleidsinstrumenten niet realistisch dat de doelen voor 2030 worden gehaald. Gebiedsprocessen hebben namelijk lange doorlooptijden. Veel van de geagendeerde beleidsmaatregelen leunen op vrijwilligheid, moeten nog worden ontwikkeld of op een veel grotere schaal dan in het verleden worden toegepast. Om de natuur-, water- en klimaatdoelen binnen bereik te brengen, is het bij de prioritering van maatregelen cruciaal dat de opgaven in samenhang worden aangepakt en dat daarbij maatregelen worden ingezet die bewezen effectief zijn.

Duurzaam landbouw-voedselsysteem

Het Nederlandse beleid streeft wel veranderingen na, maar stuurt nog onvoldoende aan op een transitie naar een duurzaam landbouw-voedselsysteem. Dit heeft als risico dat het huidige systeem blijft bestaan en er onvoldoende op een echte transitie wordt ingezet.

Duurzamere landbouw in Nederland is alleen haalbaar als niet alleen de landbouw, maar ook consumenten en de ketenpartijen hun bijdrage aan verduurzaming leveren. Daarnaast kunnen overheden en ketenpartijen zoals supermarkten, veevoerbedrijven en banken een essentiële rol spelen om aan deze transitie richting te geven.

Ondernemers wel actief

Hoewel regelgeving niet aanstuurt op integrale verduurzaming, zetten steeds meer agrarische bedrijven zelf een stap in die richting. Dit is onder andere terug te zien in de gestage toename van het areaal biologische landbouw van 47.000 naar 80.000 hectare tussen 2011 en 2022.

Daarnaast zijn er de afgelopen jaren steeds meer burgerinitiatieven, zoals Herenboeren en Land van Ons, en is er een toenemende verbreding van bedrijfsactiviteiten. Het percentage boeren met neveninkomsten uit deze verbreding, zoals agrarisch natuurbeheer, recreatie productverkoop, zorg en duurzame energieopwekking, is tussen 2010 en 2020 gestegen van 21 procent naar 43 procent. Verbrede en biologische bedrijven komen naar verhouding meer voor rondom stikstofgevoelige Natura 2000-gebieden (Sanders et al., te verschijnen in 2023).

Bovendien zijn het naar verhouding vooral de kleinere, extensievere en vooral overige graasdierbedrijven die rondom stikstofgevoelige Natura 2000-gebieden liggen. Voor deze bedrijven is het in vergelijking met reguliere bedrijven naar verwachting minder moeilijk om verdergaande natuurmaatregelen te nemen.

Met oog op de lange termijn is het noodzakelijk dat het kabinet fundamentele keuzes maakt om de uitdagingen rond wonen, biodiversiteit, klimaat, landbouw en stikstof aan te pakken. Voor het maken van deze fundamentele keuzes is volgens het PBL een heldere en breedgedragen toekomstvisie op een duurzame samenleving noodzakelijk, vooruitkijkend naar het jaar 2050.