Overheidsdwang komt steeds dichterbij

Bovenstaand citaat is van Jacques Sluysmans, advocaat bij Van der Feltz in Den Haag en hoogleraar aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Hij wordt in vakkringen aangemerkt als dé specialist in Nederland in onteigeningsrecht. De huidige opkoopregeling voor piekbelasters zal uiteindelijk te weinig effect sorteren om het stikstofprobleem voldoende op te lossen, vermoedt hij.

'Dit soort regelingen is grofmazig en kan zo voor bedrijven ook verkeerd uitpakken.' De milieubeweging gaat daarom gaandeweg steeds meer druk creëren om natuurverbetering veilig te stellen, verwacht Sluysmans. Bijvoorbeeld met handhavingsverzoeken bij de provincies voor die bedrijven die niet meewerken aan een regeling en zo de natuur blijven belasten.

Ook andere juristen die Nieuwe Oogst sprak over wat boeren in de buurt van kwetsbare natuur mogelijk nog boven het hoofd hangt zijn er vrij zeker van: 'Als de regeling niet helpt, gaat de onvrijwillige fase in. Dat kan zijn het intrekken van natuurvergunningen of een onteigeningsprocedure. Of via een omweg, zoals het vestigen van het voorkeursrecht bij verkoop of via een landinrichtingstraject', schetst advocaat Charles van Mierlo van Gresnigt & Van Kippersluis de verschillende opties die dan open liggen.

Of dwang iets oplost, is nog maar de vraag. 'Procedures duren over het algemeen lang, zeker bij onteigening. En bij het ontnemen van een natuurvergunning heb je als overheid de provincie nodig voor de uitvoering. Degene die dat moet uitvoeren komt er dan achter dat dwangmaatregelen tijd vergen en tot veel verzet leiden', analyseert Van Mierlo. 'Van verplichting word je niet alleen als boer, maar ook als overheid niet blij.'

Advocaat Marleen Schulte verwacht dat ook de Omgevingswet, die op 1 januari in werking treedt, gevolgen heeft voor het onteigeningsproces. De besluitvormings- en gerechtelijke procedures veranderen dan ingrijpend. 'Maar net als nu moet er sprake zijn van bijvoorbeeld een bestemmings- of omgevingsplan waarin de bestemming 'natuur' is opgenomen.'

Draagvlak nodig

Bestemming- en omgevingsplannen moeten dus veelal door provincie- en gemeentebesturen worden gewijzigd. Dat vergt draagvlak in de besluitvormingsorganen. En het proces kost tijd. Schulte: 'Ook straks blijft het uitgangspunt dat eerst via onderhandelingen moet worden geprobeerd tot minnelijke verwerving over te gaan.'

Onteigening wordt momenteel meestal toegepast als iemand niet wil meewerken aan de verkoop van grond voor aanleg van een weg, windpark of woonwijk. Voor natuur is dat nog niet zo vaak gebeurd. Een recent voorbeeld is de Hedwigepolder in Zeeland. 'Het kan dus wel, maar alleen op basis van een deugdelijk ruimtelijk besluit', stelt Schulte vast.

Dat onteigenen voor natuurontwikkeling veel onrust veroorzaakt, begrijpt Schulte heel goed. Uitgangspunt dient volgens haar dan ook te zijn dat dit middel zoveel mogelijk wordt voorkomen.

Schrikken

Advocaat Gert-Jan de Jager was betrokken bij onteigeningen in de Krimpenerwaard in Zuid-Holland, waar boeren moesten wijken voor natuurontwikkeling. 'Boeren schrikken altijd als het over onteigening gaat. Het is zeker ingrijpend, maar in dit geval is een oplossing gevonden in het veenweidepact dat is gesloten. Boeren kunnen via deze regeling over het land blijven beschikken, mits ze aan natuurbeheer doen. Overheid en sector komen zo tot een mooie oplossing.'

Het eenzijdig intrekken van een natuurvergunning is volgens De Jager echt een paardenmiddel. 'Ja, er is dan meteen geen stikstofproductie meer, je mag immers niet meer doorboeren, maar je ontvangt als boer alleen nadeelcompensatie. En die is mogelijk ook nog niet eens de volle honderd procent.'

Als de huidige opkoopregelingen niet succesvol blijken, kunnen er zomaar voldoende redenen zijn voor het toewijzen van verzoeken tot handhaving, verwacht De Jager. Bijvoorbeeld rond piekbelasters. 'Dat betekent dan het intrekken van de natuurvergunningen van boeren.'

Kiezen tussen twee kaden

Als De Jager moet kiezen tussen twee kwaden, is onteigening toch 'beter', vindt hij. 'Onteigenen gun je niemand. Maar uiteindelijk biedt het de beste waarborgen. Het is financieel beter omdat alles wordt vergoed. En mentaal omdat je ergens naartoe kunt leven. Als je natuurvergunning wordt ingetrokken, is het ineens over en uit.' Wat hem betreft zijn er nog voldoende alternatieven, zoals beprijzen van uitstoot, herverkaveling, bedrijfsverplaatsing en innovatie.

Sluysmans ziet het er toch van komen dat onteigenen steeds meer gaat gebeuren. 'Bij toenemende schaarste aan ruimte leg je het als individu steeds vaker af tegen het maatschappelijk belang.' Politici zullen het volgens hem overigens niet snel toegeven: 'Wanneer je als overheid besluit een gebied een nieuwe invulling te geven, is dat eigenlijk het teken dat de politieke wil er is om desnoods onteigening in te zetten.'