Hoogleraar Vliegenthart: 'Polarisatie kan ook iets teweegbrengen'

Achtergrond Politiek Tys Hallema 19 mei 2023 om 15:30uur

Kwesties rond voedsel en landbouw staan bol van gepolariseerde standpunten. Het belemmert doorbraken, maar kan tegelijkertijd ook iets teweegbrengen, zegt hoogleraar Rens Vliegenthart. 'Door polarisatie kun je elkaar in het midden vinden.'

Hoogleraar+Vliegenthart%3A+%27Polarisatie+kan+ook+iets+teweegbrengen%27

Het was een les die hij in het begin van zijn loopbaan al meekreeg. 'Om in de krant te komen moet je zoveel mogelijk polariseren, werd mij gezegd', vertelt wetenschapsjournalist en documentairemaker Hidde Boersma.

Boersma was recent een van de gasten op de bijeenkomst 'Framing in het voedseldebat' op Wageningen University & Research (WUR). Daar werden thema's behandeld die op op veel fronten spelen. Stad versus platteland, vlees versus vegetarisch en politiek versus landbouw, om er maar een paar te noemen. Media, politiek en publiek hebben hierin allemaal een rol.

Onderdeel van het programma was een vertoning van de film The future of food, die Boersma samen met Joris Lohman maakte. In de film staan de twee tegenover elkaar. Lohman als voorvechter van een kleinschalige, natuurinclusieve landbouw. Boersma die meer heil ziet in genetische modificatie en hoogproductieve, intensieve landbouw.

We moeten als politiek minder hijgerig zijn, uit die kramp komen

Derk Boswijk, Tweede Kamerlid CDA

Tekst gaat verder onder video.

The Future of Food - OFFICIAL TRAILER from Sugar Rush Film on Vimeo.

'Bij allebei is het de intentie 9 miljard mensen op deze wereld te kunnen voeden. Ook worden beide kampen ondersteund door wetenschap. Er is niet één waarheid', concludeert Lohman over de film.

De film laat volgens WUR-hoogleraar Strategische Communicatie Rens Vliegenthart goed twee varianten van polarisatie zien. Hij refereert aan een scène waarin Boersma en Lohman elkaar in een boksring te lijf gaan. Hij noemt dat affectieve polarisatie en daar moet volgens hem in discussies niet in worden vervallen. Maar inhoudelijke polarisatie is helemaal niet zo erg, stelt hij. 'Zolang er maar naar de ander geluisterd wordt.'

Vliegenthart constateert op veel maatschappelijke onderwerpen een gevoelsmatige verruwing van standpunten. Dat is volgens hem deels te herleiden naar de digitale context. 'Zaken worden tegenwoordig de ruimte ingegooid zonder correctie en mensen belanden door algoritmes in filterbubbels.'

'Gouden driehoek'

Volgens de WUR-hoogleraar bestaat de 'gouden driehoek' niet meer. Hij schetst een klassieke situatie waarin de politiek beleid maakt, de media dit doorvertaalt en het publiek daardoor wordt geïnformeerd. 'Dat is veranderd, de interactie is gecompliceerder geworden en is vervaagd.'

Hij verwijst naar discussies rondom corona, waar bijvoorbeeld de complotdenker Willem Engel in talkshows tegenover een arts werd gezet. Volgens Vliegenthart is het voor media interessant om te doen, maar kleeft hier ook een risico aan. 'Het ene frame heeft meer wetenschappelijke ondersteuning dan het andere, maar zo wordt het niet altijd gebruikt.'

NRC-journalist Martine Kamsma leerde net als Boersma dat nuance een stuk minder scoort dan stellig neergezette verhalen, bijvoorbeeld vlees versus vegetarisch. De kloof lijkt op het eerste gezicht vaak enorm, maar in de praktijk blijken de extremen vrij klein te zijn. 'Als je kijkt naar hoe mensen eten, is het een heel grote groep die een kleine verschuiving bepaalt.'

Tekst gaat verder onder kader.

Boeren voelen de kloof in de samenleving vaker dan burgers

Boeren en burgers voelen een grote afstand tot elkaar, maar vooral ook tot de politiek. Dat bleek eind 2022 uit onderzoek van Nieuwe Oogst en het Algemeen Dagblad onder bijna tweeduizend mensen. Bijna 60 procent van de burgers ervaart een kloof tussen stad en platteland. Bij de boeren ruim 85 procent. De kloof wordt op veel onderwerpen meer gevoeld door boeren en tuinders dan door burgers. Dat geldt voor klimaatverandering, stikstof, natuurbescherming, de wolf, vlees eten en de media. Burgers maken zich daarentegen meer zorgen om de oplopende energieprijzen en immigratie. Boeren en burgers voelen vooral een enorme kloof tussen de politiek in Den Haag en de gemiddelde Nederlander dan wel het platteland. Vooral bij boeren en tuinders wordt deze scheiding erg gevoeld. Het kabinet, politici en de verharding van het politieke debat in de Tweede Kamer worden door een ruime meerderheid van zowel burgers als boeren gezien als factor die de kloof vergroot. De media en sociale media worden ook genoemd als belangrijke reden. 63 procent van de burgers en bijna 84 procent van de agrariërs vindt dat sociale media de polarisatie vergroten.

Volgens Vliegenthart is dat een van de gevolgen van polarisatie die positief kunnen uitvallen. Je kunt elkaar in het midden vinden door eerst te polariseren. 'In veel debatten hoor je keer op keer de extremen, terwijl veel mensen in het midden zitten. Die middengroep wordt uiteindelijk een bepaalde kant opgetrokken, wat een verandering teweegbrengt. Dat zie je bijvoorbeeld in de zwartepietendiscussie.'

Feitelijke onjuistheden

CDA-Kamerlid Derk Boswijk spreekt zich vaak uit tegen polarisatie. Volgens hem barst bijvoorbeeld het stikstofdebat van de feitelijke onjuistheden. 'De natuur valt niet zomaar om als we de stikstofreductie in 2030 niet halen. Anderzijds heb je mensen die zeggen dat het om de grond gaat en niet om de stikstof. Allebei zijn onjuist.'

Boswijk is naar eigen zeggen gefrustreerd door deze twee uitersten. 'Ze weten allebei dat de waarheid in het midden ligt en dat we een stikstofopgave hebben. Die polarisatie zorgt ervoor dat we niet snel kunnen beginnen.'

Tekst gaat verder onder video.

De CDA'er noemt het een zorgwekkende trend die mede is ontstaan doordat de overheid op een aantal onderdelen niet levert. 'We zijn in Den Haag goed in het bedenken van beleid, maar niet in het op poten zetten van de uitvoering. Dan krijg je polarisatie, want mensen gaan denken dat er iets anders achter zit.'

Boswijk trekt als Kamerlid zelf ook het boetekleed aan: 'Bij elke fout van het kabinet staan wij in de Tweede Kamer als een stel bloedhonden bij de interruptiemicrofoon. Daardoor krijg je een kramp waarin niemand meer beweegt en het beleid slechter wordt. Daar moeten we uit zien te komen. We moeten minder hijgerig zijn.'

De media spelen volgens Boswijk ook een rol. 'Politici moeten aan de talkshowtafels worden geconfronteerd met mensen die er echt verstand van hebben. Vaak is het te oppervlakkig. Het kan wat kritischer.'

‘Haagse stikstofpolarisatie brengt ons land geen stap verder’

Derk Boswijk is niet de enige prominente CDA’er die zich uitspreekt tegen polarisatie. In de aanloop naar de Provinciale Statenverkiezingen publiceerden de twaalf CDA-lijsttrekkers een opiniestuk waarin ze stellen dat de plannen die provincies moeten maken om de landbouwsector perspectief te bieden en de natuur te herstellen, keer op keer worden gedwarsboomd door ‘nodeloze provocaties’ vanuit de landelijke politiek. De Haagse stikstofpolarisatie, zoals de CDA’ers het noemen, brengt Nederland volgens de lijsttrekkers geen stap verder. ‘In elke zaal met boeren zien wij de wanhoop en boosheid die deze provocaties oproepen. Dat kost steeds weer een uur voordat het over de echte inhoud kan gaan.’ Volgens het CDA miskennen partijen op links de belangrijke rol die een sterke agrarische sector speelt in het landschapsbeheer en ondermijnen ze op die manier het draagvlak voor positieve veranderingen. Maar het is niet alleen links die zich schuldig maakt aan polarisatie, vinden de CDA’ers. ‘Plat rechts strooit zand in de machine door twijfel en nepnieuws te verspreiden over de ernst van de problemen.’