Hoogleraar De Wijk: 'Zet voedsel in als ruilmiddel voor grondstoffen en computerchips'

'Wie van jullie heeft al problemen met de verkrijgbaarheid van halfgeleiders of computerchips?' Dat vraagt hoogleraar Internationale betrekkingen Rob de Wijk aan een groep studenten tijdens de opnames van College Boer op HAS green academy in Den Bosch. Na enige aarzeling staat een student op. Hij vertelt dat op het ouderlijk bedrijf een tekort is aan halsbanden voor koeien omdat de sensoren niet uit voorraad leverbaar zijn. Een ander heeft thuis een vergelijkbare situatie meegemaakt.

De Wijk ziet dit als voorbeeld van de concurrentiestrijd om grondstoffen op de wereldmarkt en de machtsstrijd tussen landen, die de dagelijkse gang van zaken op de boerderij raken. 'Die strijd wordt alleen maar erger', zei hij eerder tijdens het interview. 'Een van de grootste problemen die we de komende vijf à zes jaar hebben, is een grondstoffentekort. Dat is niet typisch een agrarisch probleem, maar de sector loopt er wel tegenaan.'

Het grondstoffentekort zorgt ervoor dat de productie van chips of kunstmest onder druk komt te staan. Daarmee komt ook de vergroening van de land- en tuinbouw in het gedrang, vreest De Wijk. Want daarvoor zijn bijvoorbeeld weer chips nodig, zoals voor precisielandbouw en het 'internet of things'. 'Als je gaat vergroenen, zijn er onwaarschijnlijk veel grondstoffen nodig. Zelfs als niet wordt gesold met de grondstoffenvoorziening, dan nog is het de vraag of er voldoende beschikbaar is.'

Waarom zijn de grondstoffen voor chips een probleem?

'Er spelen twee zaken. De chipfabricage is in de coronacrisis afgeschaald. Na corona is er een explosie van de vraag ontstaan. Maar er is nog steeds een verstoring van de bevoorradingsketen, onder meer door de covidproblemen in China. Wat er nu bij komt is dat de grondstoffen voor chips moeilijker verkrijgbaar zijn.

'Maar we zien ook, en dat is het grote probleem voor de toekomst, dat grondstoffen worden ingezet als politiek pressiemiddel. In chips zit onder meer kobalt. Dat komt uit mijnen in de Democratische Republiek Congo en China. Verder zijn zeldzame aardmetalen nodig, die komen ook uit China. En tot slot palladium. Dat komt vooral uit Rusland. Drie landen waarmee het westen op ramkoers ligt. Als je dat spul niet krijgt, kun je helemaal geen chips meer maken.

'Op een groot aantal gebieden begint de beschikbaarheid van grondstoffen af te nemen, vooral als we ruzie hebben met die landen. Daardoor zijn we niet in staat voldoende grondstoffen naar ons toe te krijgen of we worden compleet afhankelijk gemaakt van export uit die landen. Grondstoffen worden steeds meer een zaak van geopolitiek. Dit is niet over een maand opgelost.'

Hoe kunnen we ons daartegen wapenen?

'Wat in de nieuwe wereldorde gebeurt, is dat je ervoor zorgt dat je je kracht gebruikt om je politieke invloed op landen te vergroten. Dat gebeurt onvoldoende.'

Hoe moeten we dat doen?

'Wil je wat bereiken in andere landen, dan zul je wederzijdse afhankelijkheid moeten creëren. Er is weinig waarmee we dat kunnen doen. Het enige wat Europa in de aanbieding heeft om politiek te bedrijven in andere landen, waarmee het echt ongelofelijk krachtig is, is landbouw – naast wat medische zaken. En Nederland is daar koploper in. Vandaar dat ik zeg, ook in gesprekken met ministers: wees heel voorzichtig met die sector.

'Kijk bijvoorbeeld naar China. Dat land heeft een structureel probleem met het voeden van de bevolking. Een land als Nederland kan daar een bijdrage aan leveren, maar dat moet je direct politiek uitbaten. Dan moet je niet de Rijk Zwanen of FrieslandCampina's van deze wereld verkopen. Je moet heel goed nadenken welke techniek je naar China gaat brengen. Want als je dat doet, ben je deze kwijt.'

Pakken we dat niet goed aan?

'We praten in Nederland vooral over stikstof en dat soort dingen. Wat mij ongelofelijk stoort, is dat de waarde van de agrarische sector onvoldoende wordt betrokken bij de hele discussie. Je moet ruimer denken en de enorme kracht die we op dit gebied hebben inzetten, ook in Europa. Zodat de Europese Unie een geweldige speler wordt en zodat je ook iets hebt in te brengen tegen een land als China of Rusland.

'Dan kun je landbouw gebruiken als ruilmiddel in de internationale politiek. Zo kun je ervoor zorgen dat je je vrijheid op een aantal andere gebieden weer terugkrijgt.'

Zijn we als Nederland naïef?

'We beginnen die naïviteit kwijt te raken. Ook ministeries beginnen bij te trekken en ontvankelijk te worden voor dit verhaal. Ik begrijp dat het heel ver weg staat van de beleving van de gemiddelde agrariër en het gemiddelde ministerie in Nederland. Dat begint nu wel te veranderen omdat de geopolitieke veranderingen zo hard gaan. Je moet echt wederzijdse afhankelijkheden creëren.

'Dat begint met geopolitiek. Het begint met de waarde van landbouw in het internationale voedselsysteem. En dat systeem is mondiaal. Daar moet je je plaats in weten. Je hoeft geen verstand te hebben van de techniek van landbouw om te begrijpen wat je met landbouw kunt doen in een internationale context.'

Ziet Europa de rol van de landbouw ook zo?

'De Europese Unie begrijpt nu ook dat je je hele buitenlandse beleid anders moet inrichten. We willen strategisch autonoom worden, maar dat kunnen we helemaal niet in Europa vanwege de grondstoffen. Dan kom je op het ruilmiddel voedsel voor grondstoffen. Dus wil jij verzekerd zijn van toegang tot grondstoffen en computerchips, dan kun je daar voedsel voor inzetten.

'Veel mensen vinden het een verwerpelijke gedachte, vanuit het idee dat voedsel altruïsme hoort te zijn, dat je voedsel beschikbaar hoort te stellen en daar geen politiek mee mag bedrijven. Dat beeld verandert. Sinds Poetin in de Oekraïne-oorlog besloot te sollen met voedsel en graanexporten en sinds de gasprijzen zijn geëxplodeerd waardoor we problemen hebben met het maken van kunstmest.'

De Europese Unie wilde niet langer afhankelijk zijn van Russische import en koopt sindsdien elders gas in. Is het probleem daarmee opgelost?

'We hebben gas, maar dat is iets anders dan dat we het probleem hebben opgelost. Het grootste probleem is dat onze gasprijzen vier à vijf keer hoger zijn dan in de Verenigde Staten (VS). Bedrijven overwegen te verhuizen naar de VS. De consequenties zijn gigantisch. We hebben het dus niet opgelost. We hebben het probleem van de hoge gasprijzen opgelost voor de mensen, maar niet voor de economie.

'Ik ben niet zo dol op de wijze waarop de olie- en gasboycots in Europa zijn vormgegeven. Daarmee hebben we ons in de vingers gesneden. Rusland wordt daarmee getroffen, maar denk niet dat je daarmee de oorlogsinspanning kunt stoppen.

'En bovendien, de sancties die na de annexatie van De Krim in 2014 zijn ingericht, hebben het perverse effect gehad van een enorme spurt op landbouwgebied van Rusland. Ze moesten wel. Ze zijn hun eigen kaas gaan maken en zijn de grootste graanschuur van de wereld geworden.

'Daarbij hebben we het grondstoffenprobleem voor kunstmest zeker niet opgelost. Kalium komt uit Rusland en Wit-Rusland en daar is een exportverbond. En fosfaat komt uit Marokko. Met al die landen kunnen we niet goed door een deur.'

In hoeverre zijn die moeizame betrekkingen een probleem?

'Dat is bedreigend, ook voor de landbouw. Autocratische regimes trekken naar elkaar toe, zoals China, Rusland, Iran en Saoedi-Arabië. En het is afrekentijd geworden naar het westen. Er wordt ons steeds minder gegund. We hebben altijd een grote mond gehad waardoor grote delen van de wereld nu liever in zee gaan met landen die geen vragen stellen. Wij zijn moralistisch en beginnen over schendingen van de mensenrechten, maar er zijn landen die daar niet moeilijk over doen.'

'Er komt een strijd om invloedssferen, met name in landen met veel grondstoffen. Als Congo niet grondstoffenrijk was, zou niemand zich een moment druk maken om dat land. China en Rusland roeren zich in Afrika en beheren daar mijnen met zeldzame aardmetalen. Het is niet voor niets dat de Amerikaanse vicepresident Kamala Harris ook op reis is in Afrika.'

Tegelijkertijd zet Europa in op vergroening. Kun je dan ook nog autonoom zijn?

'Er wordt een tegenstrijdig beleid gevoerd. We willen autonoom worden en tegelijkertijd schalen we onze landbouwproductie af door ons eigen beleid. De 'Fit for 55'-, biodiversiteits- en boer-tot-bordstrategie en de Green Deal van de Europese Unie tasten het volume van de landbouw aan met 10 tot 20 procent. Dat betekent dat we het op een van de weinige gebieden waarop we autonoom zijn ook kunnen vergeten.'

Moeten we daar dan mee stoppen?

'Ik ben niet tegen biodiversiteit of kringlooplandbouw. Ik wil ook dat er zo schoon mogelijk wordt geproduceerd. Je moet alleen niet chantabel worden door jezelf afhankelijk te maken. Ik denk dat we op termijn grote problemen gaan krijgen. Zeker in combinatie met romantische gedachten van lokaal produceren en consumeren. Als iedereen dat gaat doen, gaan we met zijn allen dood als op enig ogenblik de oogst een keer tegenvalt.

'In veel gebieden kun je sowieso niet veel produceren, dus moeten wij produceren voor het buitenland. In Nederland is de gedachte dat we geen volume meer hoeven te maken. Dat is niet zo.'

Het stikstofbeleid in Nederland is vooral gericht op krimp. Wat vindt u daarvan?

'De stikstofproblematiek is volgens mij een gevolg van de verwevenheid van landbouwgebieden met natuurgebieden. We hebben 162 Natura 2000-gebieden. We wisten dat het fout zou gaan. De discussie wordt nu verengd tot aantallen dieren. Er wordt veel te makkelijk geroepen het te veel is. Maar wanneer is iets veel? En wat is dan een normaal aantal? Wat is de benchmark? Er is niemand die die vraag stelt.

'Ik wil ook van de stikstof af. Maar doe het met innovatie. Doordat we zo intensief zijn in de landbouw, hebben we een gigantische kennisbasis. Maar tegelijkertijd loopt het innovatieve vermogen terug. De investeringen in hightechstallen nemen af.

'Er worden minder systemen in Nederland verkocht en meer in het buitenland. Vind je het gek met de continu veranderende regelgeving en de discussie die hier wordt gevoerd? Waarom zou een boer investeren in geavanceerde landbouw als de regels volgende week anders kunnen zijn?'

Welk advies geeft u boeren in dit verband?

'Kom met een ander verhaal. De politiek denkt op de vierkante meter, in aantallen, in oppervlakte, in geld. Je moet daar een verhaal tegenover zetten waarin je het verhaal van de sector verbreedt en waarin je duidelijk maakt wat de gevolgen zijn van beleid, zoals het halveren van de veestapel. Wat betekent dat voor onze technologische basis en wat betekent dat voor Nederland.

'Zorg ervoor dat je niet alleen kijkt naar de problematiek in Nederland, maar denk breder. Die internationale component is cruciaal. Denk in termen van het mondiale voedselsysteem. Wat is je bijdrage daaraan? Maak de politiek duidelijk hoe belangrijk de sector is en hoe belangrijk het is om ook kwantiteit te hebben, want anders kun je geen onderzoekskwaliteit hebben.'

Dat kan Nederland niet alleen, toch?

'Dat geldt voor heel Europa en daar is een wereld te winnen. Ik woon een deel van het jaar in Frankrijk en zie wat daar gebeurt in de landbouw op technologisch gebied: niks. Er zijn enorme arealen, een deel is hightech, maar een groot deel is lowtech. Er is laatst een groot onderzoek geweest in Frankrijk en het blijkt dat de boeren daar niet echt veranderingsgezind zijn.

'In mijn omgeving zijn bijvoorbeeld 5G-kasten geplaatst. Ik zei tegen mijn Franse buurboeren dat ze nu aan precisielandbouw kunnen doen, maar ze hebben daar helemaal geen belangstelling voor. Dat kan toch niet waar zijn? Gebruik die landbouw om te innoveren en samen sterk te worden.'