Analyse: BBB wacht na verkiezingszege loodzware klus om colleges te vormen

Geheel onverwacht kwam de overwinning van de BoerBurgerBeweging niet. Uit de peilingen bleek al langer dat BBB een rol van betekenis zou spelen bij deze verkiezingen. De werkelijke uitslag duidt op nog meer steun dan aanvankelijk gedacht. De partij scoort niet alleen in het noorden en oosten van het land, maar door het hele land. Al is de steun in de grote steden minder groot dan in de dorpen en kleinere steden. Onder boeren was de steun voor BBB al groot.

Criticasters, met name aan de linkerzijde, zetten de partij nogal eens weg als een 'one-issuepartij', met vooral aandacht voor boeren en stikstof. Kamerlid Caroline van der Plas liet ook in de Tweede Kamer van zich horen over de toeslagenaffaire en de afhandeling van de schade door gaswinning in Groningen. Dat de partij zich heeft verbreed, blijkt ook wel uit de herkomst van het kiezers. Zij komen niet alleen van het CDA, een partij met een traditioneel grote achterban op het platteland.

De stemmen op BBB zijn afkomstig van overstappers van vrijwel alle partijen, blijkt uit een onderzoek van Ipsos/NOS onder 2.500 mensen. Aanvankelijk bestond het idee dat vooral het CDA stemmen zou verliezen aan BBB, maar op basis van het onderzoek zijn ook kiezers van PVV en VVD overgestapt. Ook SP en D66 verloren stemmen aan BBB. Uit het onderzoek blijkt niet dat FvD-stemmers massaal zijn overgestapt.

Onbehagen op het platteland

De BoerBurgerBeweging (BBB) heeft haar verkiezingsoverwinning voor een belangrijk deel te danken aan onbehagen dat al langer leeft op het platteland en dat door de stikstofcrisis aan het oppervlak is verschenen, zegt Twan Huijsmans, promovendus van de afdelingen Sociologie en Politicologie van de Universiteit van Amsterdam.

De indruk genegeerd te worden door de politiek en de Randstad leeft volgens Huijsmans al langer op het platteland. 'Dat gevoel is nu belangrijker voor kiezers dan ooit, omdat er nu belangrijke vraagstukken spelen die gaan over regionale verdeling', aldus de onderzoeker. Zijn vermoeden is dat mensen zich buiten de grote steden ook genegeerd voelen op andere thema's, zoals het verdwijnen van buslijnen.

De overwinning van de BBB is volgens Huijsmans niet alleen te verklaren door de gevoelde kloof tussen stad en platteland. Uit onderzoek blijkt dat de verschillen tussen burgers onderling binnen steden en dorpen groter zijn dan verschillen tussen inwoners van de stad en het platteland, bijvoorbeeld waar het aankomt op de afstand die praktisch geschoolden voelen tot de politiek.

Deze groep weet Van der Plas ook buiten het platteland aan te spreken door de manier waarop ze praat en zich presenteert, vermoedt Huijsmans. Dat kan verklaren waarom de BBB ook in grote steden als Den Haag en Rotterdam veel stemmen heeft binnengehaald.

De onderzoeker denkt dat de BBB de juiste partij op het juiste moment is voor veel kiezers, omdat die zich juist profileert op plattelandsthema's die nu opspelen. Hij benadrukt wel dat er nog geen gegevens beschikbaar zijn over de achtergrond van de BBB-kiezer.

Andere partijen misten de slag

Het CDA heeft het thema stad en platteland ook naar zich toe proberen te trekken, maar heeft zo een historisch verlies niet kunnen voorkomen. Huijsmans denkt dat het CDA als regeringspartij achter het veel bekritiseerde stikstofbeleid moest staan en zich zo onvoldoende kon profileren. Wel verliest de partij al langer, ook voordat de stikstofproblematiek opspeelde.

Andere oppositiepartijen in de Tweede Kamer slaagden er ook niet in om het ongenoegen dat bij veel mensen leeft om te zetten in grote zetelwinst in de provincie. Partijkopstukken Geert Wilders (PVV) en Joost Eerdmans (JA21) leggen de verkiezingsuitslag uit als een teken van wantrouwen aan het kabinet. Zowel de PVV als FvD-afsplitsers JA21 en BvNL waren niet in staat om het hele gat te vullen dat FvD op rechts had achtergelaten.

Serieuze mensen op de lijst

Criticasters voorspellen eveneens dat de BoerBurgerBeweging straks instort, zoals eerder bij Forum voor Democratie en de Lijst Pim Fortuyn (LPF) is gebeurd. BBB-kopstuk Caroline van der Plas verwacht niet dat het zo'n vaart zal lopen. Ze benadrukte onlangs in een interview in Nieuwe Oogst dat de partij vroeg is begonnen met de voorbereidingen op de verkiezingen.

Bij het opstellen van de kandidatenlijst is de partij niet over één nacht ijs gegaan. 'We hebben steeds gezegd: ook de nummer 25 op de lijst moet van kwaliteit zijn', zegt Van der Plas. 'Want stel dat die ook aan de beurt komt, dan kan je niet zomaar iemand van straat hebben geplukt.'

Parlementair historicus Bert van den Braak ziet dit terug bij de kandidaten voor de Eerste Kamer. Hij vindt BBB en Van der Plas 'wat stabieler en iets realistischer' overkomen dan de eerder genoemde voorbeelden. Ook vindt hij de kandidaten voor de Eerste Kamer 'serieuze mensen' en geen 'avonturiers', zoals hij bij bijvoorbeeld de LPF wel zag.

Volgens Van den Braak zijn er wel gelijkenissen tussen de opkomst van BBB en die van FVD in 2019. Kiezers denken veelal: 'Laten we die eens een keer de kans geven'. Daarnaast haalden beide partijen juist bij de Provinciale Statenverkiezingen een heel goed resultaat. Bij dat soort verkiezingen stappen kiezers makkelijker even over naar een andere partij, schetst Van den Braak, omdat het niet direct om de formatie van een regeringscoalitie gaat. 'Kiezers zijn natuurlijk sowieso heel wispelturig.'

Collegevorming wordt een klus

Desondanks heeft het BBB-bestuur een flinke kluif aan het invullen van alle posities. In bijvoorbeeld Overijssel mag BBB zeventien zetels in Provinciale Staten innemen. De partij heeft 23 mensen op de kandidatenlijst staan. Daarvan staan er twee ook op de lijst voor de Eerste Kamer en zijn er vier lijstduwers die geen positie gaan bezetten. Wanneer enkele mensen op deze lijst gedeputeerde worden, moeten er nieuwe kandidaten worden gezocht. Gedeputeerden kunnen overigens ook extern worden geworven en hoeven niet op de kandidatenlijst te staan.

Verder zal het vormen van een college in de provincie nog een klus worden. De kans bestaat dat in sommige provincies, zoals Noord-Holland, zes partijen een college gaan vormen. BBB heeft duidelijke beloften gedaan richting de kiezers en zal die gestand moeten doen.

BBB valt echter niet te negeren, stelt Van der Braak. 'Als dat gebeurt, schieten andere partijen zichzelf immers in de voet.' Aan de andere kant zal het lastig zijn om compromissen te sluiten met de partij van Van der Plas op het gebied van stikstof. 'Minder vergaande maatregelen op dat terrein zullen op verzet stuiten van partijen ter linkerzijde, maar ook de juridische houdbaarheid is dan in het geding.'

Verzetten tegen landelijk beleid

In een aantal provincies verzetten CDA en VVD zich tegen het landelijke stikstofbeleid. Daar vindt BBB een overeenkomst. In de regeringscoalitie in Den Haag wankelt de steun voor 2030 als harde deadline in de stikstofaanpak en ook BBB wil die deadline van tafel.

Van der Plas heeft beloofd dat haar partij alleen in provincies zal besturen als in het coalitieakkoord komt te staan dat boeren niet worden onteigend. Dat staat haaks op bijvoorbeeld de visie van D66 die onteigening niet uitsluit. Ook GroenLinks en PvdA zullen dit niet accepteren. Ook op nationaal niveau kunnen deze tegenstellingen problemen opleveren. Als het kabinet aanklopt bij BBB en de conservatieve partij JA21, zal dat 'vrijwel zeker tot een botsing met D66 leiden', stelt Van den Braak..

Die progressieve regeringspartij wil juist dat er snel veel minder stikstof wordt uitgestoten. Het brengt de coalitie al met al in een uiterst moeilijk pakket: 'Zowel doormodderen met het kabinet als verkiezingen kunnen tot bestuurlijke stagnatie leiden', zegt Van den Braak. 'We gaan een hoogst instabiele en onzekere politieke toekomst tegemoet.'