Bart Gremmen: 'Het systeem verander je niet zomaar'

'Tot 1970 was ethiek iets voor mensen. De relatie met het dier was een zakelijke: contractethiek noem ik dat. In de jaren daarna komt er meer oog voor de ethische status van met name zoogdieren: de welzijnsethiek', start hoogleraar Bart Gremmen het gesprek in zijn werkkamer op de Leeuwenborch in Wageningen. Op de Leeuwenborch wordt lesgegeven, maar het is vooral ook een bolwerk van wetenschap. Gremmens vakgebied is dat van de filosofie en ethiek.

Veehouders voorzien in een behoefte, maar vraag blijft of dat ook ethisch te rechtvaardigen is

Bart Gremmen, filosoof en ethicus

Aanleiding voor het gesprek is zijn boek 'Dierethiek en veehouderij; van een moreel kompas naar een ethisch kompas'. 'Een logisch gevolg van het erkennen van de ethische status van dieren is de opkomst van de stroming dat een dier rechten heeft en dat die gewaarborgd moeten worden', zegt Gremmen.

De stap die daarna werd gezet, noemt de hoogleraar 'eco-ethiek'. Dat verbiedt elk menselijk ingrijpen dat het natuurlijk gedrag aantast. 'De enige veehouder die dan nog overblijft, is een zeer extensieve. Dat is niet wat 80 procent van de Nederlanders wil.'

Waarom schreef u het boek?

'Om ordening aan te brengen in de discussies die er zijn. De maatschappij zou de veehouderij misschien wel willen afschaffen, maar dat gebeurt niet. Had de mens geen behoefte aan de veehouderij, dan was die er ook niet. Landbouwhuisdieren zijn er omdat wij hun producten willen.

'Op een moreel kompas zit alleen het noorden. Dat is de situatie van voor de jaren zeventig, toen het houden van dieren werd gedreven door voedselzekerheid. Een ethisch kompas omvat meer. Dat gaat over kritisch nadenken over wat goed is om te doen en wat niet.'

Hoe ontstond het ethisch kompas?

'In de literatuur gaat het debat over de autonomie en de intrinsieke waarde van dieren. Om zelf te snappen wat er in onze samenleving aan de hand is, zette ik daarom de mate van intrinsieke waarde langs een verticale as en haaks daarop de mate van autonomie van het dier. Zo ontstaat een soort kompas – matrix – met vier windstreken.

'In de kwadranten zette ik de verschillende ethische stromingen: linksboven de contractethiek, linksonder de welzijnsethiek, rechtsonder de dierenrechtenethiek en rechtsboven de eco-ethiek. Discussies worden nooit alleen maar gevoerd vanuit een van die vier stromingen. De werkelijkheid ligt als een vlek op de matrix. Dat noem ik de zorgethiek.

'Zorgethiek is een dynamische combinatie van alle vier de richtingen met op dit moment de grootste overlap met contract- en welzijnsethiek. Putten uit argumenten van verschillende stromingen vertroebelt de discussie.'

Kunt u dat toelichten?

'De Partij voor de Dieren, maar bijvoorbeeld ook de Dierenbescherming, gebruiken argumenten uit alle vier de stukken van de matrix. Dat leidt tot inconsequenties en problemen zoals nu met het amendement van de Partij voor de Dieren over het recht op natuurlijk gedrag. In de praktijk betekent recht op natuurlijk gedrag bijvoorbeeld dat een varken het recht heeft om te kunnen wroeten.

'Dat kan alleen buiten, want op een betonnen vloer lukt dat niet. Maar de meeste varkenshouders hebben geen land. Wanneer dat, zoals bijvoorbeeld in Engeland, wel het geval is, ontstaat een milieuprobleem. Als je zegt dat een varken moet kunnen wroeten, dan is de boodschap eigenlijk: stop met het houden van varkens. In mijn ogen is dat een tamelijk absurd amendement, want je weet dat dit niet past in het systeem.'

'Nee, we zijn het er met elkaar over eens dat je systemen moet aanpassen aan het dier en niet omgekeerd. Maar wat ik wel wil, en waarvan ik hoop dat mijn boek daaraan gaat bijdragen, is dat er een eerlijker en meer zuivere afweging komt in het debat en dat dat leidt tot oplossingen in plaats van dat tegenstellingen verder worden aangejaagd.

'We zitten met elkaar in een systeem. Daar zijn best kanttekeningen bij te plaatsen, maar dat systeem verander je niet zomaar. Er moet veel worden geproduceerd voor veel mensen en daar hoort een verdienmodel bij voor de veehouder. Dat kan niet met de kleine aantallen van vroeger. Zonder dat inzicht in de onderliggende principes wordt het moeilijk om uit impasses te komen. Een morele veehouderij vraagt om de betrokkenheid van alle consumenten en burgers.'

Hoe helpt een ethisch kompas daarbij?

'Met een ethisch kompas kun je al in een vroeg stadium stilstaan bij de vraag om welke waarden het nou eigenlijk gaat. Wat je in essentie met elkaar wilt. Dat kompas kun je loslaten op veel vraagstukken. Om dat te illustreren het volgende voorbeeld. Wij hebben onderzoek gedaan naar het doden van eendagshaantjes. Mensen vinden het bezwaarlijk dat op grote schaal jonge dieren worden gedood die niet meer zijn dan een bijproduct.

'Wanneer je dat vraagstuk helemaal afpelt, alle voors en tegens benoemt en mensen daarover laat nadenken, worden velen zich ervan bewust dat van alle alternatieven het doden van de haantjes misschien wel de minst slechte is.'

Wat kan een veehouder met uw boek?

'Als veehouder kun je je eigen bedrijf reflecteren op de matrix en kijken welke koers je wilt varen. Daarnaast maakt je verdiepen in de argumenten van anderen je weerbaarder.

'Ongeveer een vijfde van mijn studenten komt van een veehouderijbedrijf. Wanneer ik bij hen het thema ethiek en dieren aansnijd, is de eerste reactie vaak een van irritatie en soms boosheid. Ik begrijp waar dat vandaan komt. Veehouders voorzien burgers van voedingsmiddelen die zij graag willen. Die drive is er bij veehouders, maar de vraag blijft of dat wat zij doen ook ethisch te rechtvaardigen is.'