Derogatie wordt versneld afgebouwd; hoe zit het precies?

'Of ik dit jaar minder mest mag uitrijden vanwege een strengere derogatie in mijn gebied?' Het blijft even stil aan de telefoon. Melkveehouder Marco Heijblok uit het Noord-Hollandse Hippolytushoef denkt diep na. 'Nou, nee. Ik heb daar niets over gehoord.'

Toch blijkt Heijblok bij nader inzien 30 kilo stikstof uit dierlijke mest per hectare minder te mogen uitrijden. Zijn bedrijf ligt namelijk in een van de drie gebieden die landbouwminister Piet Adema in januari 2023 heeft aangewezen als nutriënten verontreinigd gebied (NV-gebied). Het betreft de waterschappen Hollands Noorderkwartier, Brabantse Delta en Delfland.

Waterkwaliteit verbeteren

Hier hebben boeren te maken met de aangescherpte gebruiksnorm van 220 kilo stikstof uit dierlijke mest per hectare. Ook moeten ze na mais een vanggewas telen – ongeacht de grondsoort – en gelden voorwaarden voor het scheuren van grasland. De versnelde maatregelen zijn nodig om de waterkwaliteit te verbeteren en treffen enkele duizenden boeren.

Wat betreft de maatregelen zitten deze boeren vanaf nu in hetzelfde schuitje als veehouders op zand- en lössgrond in Overijssel, Gelderland, Utrecht, Noord-Brabant en Limburg. Zij hadden al te maken met krappere stikstofgebruiksnormen. In Nederland is in 2023 42 procent van het landbouwareaal door Adema aangewezen als NV-gebied.

Dat veel boeren in de NV-gebieden nog niet op de hoogte zijn van de aangescherpte derogatieregels, is niet vreemd. Ook de drie waterschappen waren namelijk verbaasd, toen hun werkgebied als verontreinigd werd aangewezen. Siem Jan Schenk, lid van het dagelijks bestuur van Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier: 'De boodschap kwam als een verrassing en laat zien dat het ministerie met hagel schiet.'

De generieke maatregelen die voor het hele waterschapsgebied gaan gelden, doorkruisen volgens Schenk alle andere projecten waar het waterschap met boeren aan werkt. 'Ook de gebiedsgerichte aanpak wordt op deze manier tegengewerkt. Het is een ruw systeem.'

Volgens Schenk wil het waterschap absoluut meewerken aan een betere waterkwaliteit, maar gaat het op deze manier ten koste van de verstandhouding met boeren.

Onderzoeken

Volgens Hans Scholte, senior bedrijfskundig adviseur bij boekhoudbureau Flynth, is het zinvol als veehouders meteen onderzoeken waar ze aan toe zijn. 'Zit je bijvoorbeeld in een NV-gebied, dan mag je minder mest plaatsen op uw grond. Zoek een samenwerking met akkerbouwers uit de buurt. Stel dat niet uit.'

Regionale mestafzet wordt belangrijk vanwege de afbouw van derogatie, maar ook omdat de minister toewerkt naar een volledig grondgebonden veehouderij. 'Wacht je te lang met het benaderen van een akkerbouwer, dan vis je achter het net', waarschuwt Scholte.

Veel vragen

Adviesbureaus krijgen veel vragen van boeren. 'Ze weten vaak niet wat er op hen afkomt, terwijl op 15 februari het bemestingsseizoen begint. Veel is nog onduidelijk en veel maatregelen pakken bedrijfsspecifiek uit', zegt Sjon de Leeuw, adviseur bij PPP-Agro Advies.

De Leeuw begrijpt de frustraties van melkveehouders, maar kent ook boeren die de situatie omdenken. 'Pas sprak ik iemand die zei: 'We wisten dat de derogatie een keer zou stoppen. Het is eigenlijk een gunst dat we het nog een paar jaar mochten gebruiken.'

De beschikking van Adema staat vol maatregelen om de derogatie de komende jaren versneld af te bouwen. Zo is er vanaf dit jaar geen derogatie meer voor boeren in een Natura 2000-gebied of waterwingebied. Melkveehouders in de rest van Nederland gaan terug van 250 kilo stikstof uit dierlijke mest per hectare naar 240 kilo stikstof.

Verder zijn alle melkveehouders dit jaar verplicht om bufferstroken aan te leggen. Dit is een strook grond naast de waterloop (sloot) waarop ze geen mest, chemische gewasbeschermingsmiddelen of biociden mogen gebruiken. Dit moet de waterkwaliteit beschermen. Ook zorgen boeren hiermee voor biodiversiteit.

Vanaf 2023 was het voor het Gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB) al een randvoorwaarde om bufferstroken langs alle waterlopen te hebben. Vanaf 1 maart 2023 zijn bufferstroken ook verplicht in de mestwetgeving, het zevende actieprogramma Nitraatrichtlijn.

Mest afvoeren

Vooral voor veehouders die al weinig plaatsingsruimte hadden of op het randje zitten met grondgebondenheid, worden de verplichte bufferstroken lastig. 'Zij raken al snel 2 tot 3 hectare grond kwijt, die ze niet meer mogen meetellen. Zij moeten nu mest afvoeren of grond bijkopen of huren', zegt Ap van der Bas, adviseur mest en mineralen bij DLV Advies.

Volgens de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) kunnen boeren begin februari in 'Mijn percelen' – in de kaartlaag Waterlopen – zien welk type waterloop ze hebben. RVO bepaalt dit samen met de waterschappen, maar benadrukt dat controle door de boer noodzakelijk is.

Voorzitter Alex Datema van BoerenNatuur verwacht dat de invoering van de bufferstroken op de meeste bedrijven geen grote impact heeft. 'In tegenstelling tot de afbouw van de derogatie zijn de bufferstroken peanuts. Veel veehouders werkten al met bufferstroken en bij een groot aantal hoeven ze waarschijnlijk niet breder te zijn dan 1 meter.'

Vanggewas

Naast alle genoemde maatregelen gaat Adema dit jaar ook het zaaien van een vanggewas verplichten bij akkerbouwgewassen op zand- en lössgrond. Het vanggewas moet in de grond voor 1 oktober 2023. Doen ondernemers dat pas na 1 oktober, dan worden zij het jaar daarna gekort op de stikstofgebruiksnormen. Winterteelten zijn uitgezonderd van deze maatregel, zoals ook in het zevende actieprogramma Nitraatrichtlijn staat.

Het pakket van aanscherpingen jaagt boeren op kosten. Door de lagere gebruiksnorm kunnen ze minder mest op hun grond plaatsen en vanwege de aanleg van bufferstroken raken ze grond kwijt om te bemesten. Daarnaast moeten ze kunstmest aanvoeren.

Kosten stijgen

Volgens Scholte stijgen de kosten hierdoor gemiddeld met 1 tot 3 cent per kilo melk. 'Het hangt natuurlijk wel af van de intensiteit van je bedrijf, hoeveel mest je moet afvoeren en tegen welke tarieven.'

In Noord- en Zuid-Holland verwacht de adviseur iets lagere mestafzettarieven, omdat er relatief veel akkerbouwers zijn. 'Je kunt je mest daar dus beter kwijt.'

Gouden premie

Heijkoop heeft zijn adviseur al gebeld en bereidt zich voor op de aangescherpte gebruiksnormen. 'Ik ga mijn bouwplan doornemen en onderzoek welke tools ik nog kan gebruiken binnen het GLB, want ik wil wel voor de gouden premie gaan', zegt de melkveehouder.

'Verder hoef ik waarschijnlijk geen mest af te voeren, omdat we ruim in onze grond zitten. Wel vind ik het vervelend dat alle regels zo plotseling komen. Plannen wordt op deze manier lastig.'