Huidige aanpak vogelgriep niet houdbaar, maar hoe dan wel?

Donderdag was in het Limburgse Heythuysen de grootste uitbraak van vogelgriep tot nu toe. Het bedrijf met 300.000 leghennen wordt geruimd, meldt het ministerie van LNV.

Elke ochtend gaan pluimveehouders met bonzend hart naar hun stal. Horen ze hun kippen of is het te stil? 'De emotionele druk bij de pluimveehouders is groot', weet voorzitter Kees de Jong van de LTO/NOP-vakgroep Pluimveehouderij. 'Er is geen moment van ontspanning geweest doordat het vogelgriepvirus de zomer overleefde.'

Voor dieren, pluimveehouders en maatschappij is de huidige aanpak niet houdbaar, stelde landbouwminister Piet Adema bij de aankondiging onlangs van een plan van aanpak. Hierbij werden vaccineren en een verplicht bioveiligheidsplan genoemd.

Overgesprongen naar minder vatbare vogels

In seizoen 2021-2022 raakten 66 pluimveebedrijven besmet en 28 hobbybedrijven met meer dan 50 dieren. Het hoogpathogene H5N1-vogelgriepvirus dat in oktober 2021 met de wilde watervogels naar Nederland kwam, is overgesprongen naar vogelsoorten die er normaal gesproken minder vatbaar voor zijn.

Het nieuwe seizoen startte op 1 oktober al met negen uitbraken op pluimveebedrijven en twee bij hobbyhouders. Er bestaat een reëel risico dat er met de vogeltrek deze herfst een nieuw virustype bij komt. 'Wel hebben we in Nederland het aantal uitbraken nog in toom gehouden door de goede hygiëne, het snelle melden van pluimveehouders en dierenartsen en de gestructureerde aanpak bij een besmetting', aldus De Jong. De aanpak in Nederland loopt volgens hem beter dan in landen als Frankrijk en Italië.

De landbouwminister noemt ook een mogelijk verbod op nieuwvestiging en uitbreiding van pluimveebedrijven in waterrijke en pluimveedichte gebieden. Voorzitter Jacco Wisserhof van de LTO/NOP-kring Leghennenhouders is niet onder de indruk. 'Er is al vrijwel geen kans voor nieuwe bedrijven of uitbreiding. En pluimveehouders willen zich niet vestigen in een waterrijk of pluimveedicht gebied. Een risico is juist het maken van nieuwe natte natuur bij bestaande bedrijven.'

Een maatregel die wel kan helpen bij het beteugelen van de vogelgriepidemie is vaccinatie. Bij de inzet van een vaccin zijn volgens vogelgriepexpert Nancy Beerens van Wageningen Bioveterinary Research een aantal zaken van belang.

Het vaccin zal niet alleen het pluimvee moeten beschermen tegen ziekteverschijnselen, maar ook moeten voorkomen dat het pluimvee besmet raakt met het veldtype en dit ongemerkt verspreidt. Dat is volgens Beerens een risico voor zowel het pluimvee als de volksgezondheid.

'Daarom werken we in het huidige onderzoek alleen met vaccins die zijn te onderscheiden van het veldtype vogelgriepvirus. Het onderzoek moet dan aantonen dat verspreiding van het veldtype wordt voorkomen', stelt de vogelgriepexpert.

Aangepaste wetgeving

De Europese Unie werkt momenteel aan een aangepaste wetgeving die vaccinatie tegen vogelgriep toestaat. Het kunnen onderscheiden van gevaccineerde dieren van besmette dieren is daarbij essentieel om handelsbelemmeringen te voorkomen.

Naast vaccinatie blijft een goede bioveiligheid noodzakelijk, want honderd procent bescherming is met vaccinatie niet haalbaar. Een pilotonderzoek door Avined, Royal GD en het ministerie van LNV naar een bedrijfsspecifiek bioveiligheidsplan waarmee de puntjes op de i zijn te zetten, is inmiddels voorbereid. 'We willen niet dat we iets over het hoofd zien waardoor je toch risico loopt', zegt Wisserhof. 'Maar het moet wel praktisch blijven en geen papieren tijger worden.'

Een maatregel die de kans op besmetting kan verkleinen, is windbreekgaas voor de luchtinlaat. De resultaten van het onderzoek door Royal GD in opdracht van Avined zijn hoopvol. De kans op insleep van vogelgriep via aerosolvorming (vogelgriepvirus gebonden aan waterdruppeltjes) is minimaal tien keer zo klein. En kans op insleep van vogelgriep via grote deeltjes als veren, besmette stukjes gras en modder die tijdens werkzaamheden binnenwaaien vermindert waarschijnlijk nog veel meer.

'We moeten dit zo snel mogelijk verder uitwerken', stelt De Jong. 'Welke types windbreekgaas heb je nodig, zijn aanpassingen nodig aan de luchtinlaat zodat de ventilatie goed blijft werken? En hoe plaats je het windbreekgaas bij bedrijven met en zonder uitloop.'

Andere maatregelen die wilde vogels op afstand kunnen houden, zijn lasers die vogels verjagen en beplanting rondom de stal. Watervogels houden van open vlaktes met grasland of pas geoogst graan. Daar komen ze op af. Net als op plassen rondom de stal.

Voorkomen moet worden dat de beplanting ratten of muizen aantrekt. Want ook die kunnen een besmetting met vogelgriep naar de stal brengen.

Economische schade

Alle extra maatregelen zijn nodig om de economische schade door vogelgriep te beperken en de voedselvoorziening op peil te houden. De kosten voor de bestrijding van vogelgriep van begin 2020 tot augustus 2022 bedragen 34,3 miljoen euro. Pluimveehouders betalen daarom in 2023 een vier keer zo hoge bijdrage aan het Diergezondheidsfonds ten opzichte van 2022.

De schade van vogelgriep voor de individuele pluimveehouder verschilt sterk. Schade door leegstand bedraagt al snel duizenden euro's per week. En soms staat een bedrijf door uitbraken in de omgeving maanden langer leeg dan de minimale dertig dagen. Bij leghennen duurt herbevolking vaak langer vanwege de opfokperiode.

Grote inkomensverschillen

Door de uitbraken en de sterk gestegen voer- en energieprijzen zijn de inkomensverschillen tussen pluimveehouders groter dan ooit. De voerprijzen worden voor pluimveehouders op de vrije markt momenteel vergoed door de gestegen opbrengstprijzen, weet sectordeskundige Jeroen van den Hurk van Rabobank. 'Bij contracten is het sterk afhankelijk van de voorwaarden.'

De energiekosten verschillen enorm. De ene pluimveehouder heeft nog een vast contract, de andere heeft variabele prijzen of eigen energieopwekking.

De schade voor de totale sector is niet bekend, maar zal in de vele miljoenen euro's lopen. Door de uitbraken kunnen broedeieren niet worden geleverd, eendagskuikens kunnen niet worden opgezet enzovoort. Broederijen en slachterijen moeten voortdurend hun planningen aanpassen en hebben schade door exportverboden.

Besmette veertjes buiten houden

Al jaren bestudeert pluimveehouder Piet Faber en voorzitter van de kring (opfok)vermeerderaars van LTO/NOP de plekken waar vogelgriepuitbraken plaatsvinden. 'Uitbraken zijn doorgaans op bedrijven die in de open vlakte liggen met weinig beschutting van bomen of struiken. De uitbraak komt geregeld op momenten dat het mistig is, maar vooral ook een paar dagen nadat het hard heeft gewaaid.'

Met de harde wind kunnen vanuit de omgeving besmette veren van wilde vogels binnenwaaien. Het is bewezen dat deze veel virusdeeltjes kunnen bevatten. Maar ook met poep besmeurd gras of andere besmette deeltjes kunnen bij harde wind gemakkelijk de luchtinlaat ín worden geblazen.

Daarom pleit Faber er al jaren voor bij zijn collega-pluimveehouders om windbreekgaas voor de luchtinlaten te plaatsen. 'Helaas wordt het nog onvoldoende opgepakt. Nu uit onderzoek blijkt dat het windbreekgaas de kans op insleep van vogelgriep met minstens een factor 10 kan verkleinen, wordt dat hopelijk anders.'

Kuikens uitbroeden op bedrijf

Vogelgriepuitbraken schoppen de planning van vleeskuikenhouders en de hele keten daarna in de war. 'Dat is afgelopen seizoen erg duidelijk geworden', zegt Verhoijsen. 'Vleeskuikens mochten alleen weg na ontheffing en lege bedrijven mochten geen eendagskuikens opzetten. Met veel creativiteit van de slachterijen is het doorgaans telkens gelukt de keten draaiende te houden', aldus Verhoijsen.

Door het vervoersverbod in de 10 kilometerzone blijven vleeskuikenbedrijven leegstaan. Verhoijsen: 'Daar zou je een mouw aan kunnen passen door de kuikens op het bedrijf te laten uitkomen. Je transporteert dan de achttiendaagse bebroede eieren. Dat levert voor de vogelgriep geen enkel probleem op. Die eieren zijn zeker weten niet besmet.'

In de toezichtsgebieden tussen 3 en 10 kilometer rond een uitbraak zou je dat toe kunnen staan, stelt Verhoijsen. 'De EU-wetgeving biedt die optie. Nederland kan dit invoeren.'

Mogelijkheid tot vrije uitloop moet blijven

De regelgeving voor vrije uitloop wordt mogelijk gelijkgetrokken met biologische hennen. Daardoor zou een ophokplicht door vogelgriepuitbraken geen invloed meer hebben op het vrije-uitloopstempel op het ei.

'Ik geloof het pas als de EU de regels ondertekent', zegt Wisserhof. 'Het is keihard nodig, anders verliest de vrije-uitloopsector zijn marktaandeel. En als er geen vrije-uitloopeieren meer zijn, is dat niet alleen nadelig voor de bedrijven met vrije uitloop. Zonder dit marktsegment is er minder keuze voor de consument en dat heeft ook invloed op de eierprijzen in de andere marktsegmenten.'

Naast aangepaste regelgeving zal vaccinatie er hopelijk voor zorgen dat vrije uitloop mogelijk blijft. Wisserhof: 'En als het helpt, zou je meer kunnen beplanten in de uitloop. Al is geen open water in de buurt van de uitloop volgens mij belangrijker. Maar het blijft lastig. Zelfs grasland nabij natte natuurgebieden trekt al watervogels aan en dat geeft dan toch weer besmettingsdruk.'