Donkere wolken pakken samen boven het glas

Donkere wolken pakken zich samen boven de kassen van Nederlandse glastuinbouwbedrijven. De afgelopen maanden is duidelijk geworden dat de hoge energieprijzen geen tijdelijk verschijnsel zijn, zoals een storm die overwaait. Het gaat om een meerjarige weersverandering waar ondernemers rekening mee moeten houden en waar ze hun bedrijfsvoering op zullen moeten aanpassen. De een zal zich eerder gedwongen voelen om maatregelen te nemen dan de ander, afhankelijk van het energiecontract, de teelt en de bedrijfsomstandigheden.

Maar glastuinders kunnen deze crisis niet in hun eentje trotseren, vinden verschillende partijen in de glastuinbouwketen. In een brandbrief maakten ze het nieuwe kabinet vorige maand duidelijk dat de situatie nu ook gezonde bedrijven bedreigt in hun voortbestaan.

Ondernemers zien zich geconfronteerd met een acuut en urgent probleem door liquiditeits-- en continuïteitsproblemen door langdurig hoge productiekosten. Deze hoge kosten kunnen zij niet doorberekenen in de verkoopprijzen, omdat deze worden bepaald op de Europese en wereldmarkt. Het betalen van de dagelijkse rekeningen wordt lastig, investeren in een klimaatneutrale productie bijna onmogelijk.

De glastuinbouwketen vraagt een kortetermijnoplossing van het nieuwe kabinet, zodat bedrijven weer voldoende financiële reserves hebben om te ondernemen. Deze uitzonderlijke situatie op de energiemarkt ligt ver buiten de invloedssfeer van de glastuinbouwondernemers, stellen de diverse partijen in de keten. De ministers Henk Staghouwer (LNV) en Rob Jetten (Klimaat en Energie) erkennen dat er een groot probleem is en zijn bereid het gesprek aan te gaan.

De overheid op korte termijn in beweging krijgen, dat is de bedoeling, aldus een strijdvaardige Adri Bom-Lemstra. De voorzitter van Glastuinbouw Nederland zei dit vorige maand tijdens een ledenspreekuur. Het lijkt te zijn gelukt.

Maar daarmee is de sector er nog niet. Voor de langere termijn wil Glastuinbouw Nederland helderheid krijgen over de leveringszekerheid van gas. 'Dat is nodig met het oog op een mogelijk gastekort en de kans dat Rusland de gaskraan dichtdraait als Nederland zich mengt in het conflict met Oekraïne', aldus Alexander Formsma, beleidsspecialist Energie & Klimaat.

Samen met Bom-Lemstra praat Formsma mee over het afschakelplan waar Economische Zaken en Klimaat aan werkt. Op basis van dat plan wordt beslist welke grootverbruikers als eerste worden afgesloten van het gas als er een tekort ontstaat. Het is voor de brancheorganisatie nog onduidelijk hoeveel glastuinbouwlocaties worden aangemerkt als grootverbruiker.

Zijn er alternatieven voor aardgas? De glastuinbouwsector zit middenin de energietransitie en werkt hard aan duurzame alternatieven. Denk aan slim gebruik van ledverlichting waarmee de energieconsumptie van kassen kan worden verlaagd. Of aan duurzame warmte, bijvoorbeeld vanuit geothermiebronnen, biomassaketels of zonnewarmte. Ook zijn ondernemers bezig met elektrificatie, wat betekent dat ze door middel van elektriciteit warmte opwekken.

Maar het gevaar dreigt dat de verduurzamingsprojecten stil komen te liggen door de aanhoudend hoge energieprijzen. Dit komt doordat de hoogte van de Stimuleringsregeling Duurzame Energieproductie van de overheid gekoppeld is aan de gasprijs.

Subsidie droogt op

Formsma waarschuwt dat de subsidie voor 2022 snel opdroogt. 'Dat maakt het draaiende houden van deze projecten financieel onhaalbaar. Het heeft gevolgen voor de hele keten en de duurzaamheidsdoelen van het nieuwe kabinet.'

Het is zelfs zo dat glastuinbouwers met een duurzame installatie een groter risico lopen dan degenen die aardgas stoken, en ze kunnen dat risico niet afdekken. Dat blijkt uit een recent onderzoek van BlueTerra Energy Experts in opdracht van Glastuinbouw Nederland. Ook al is een teler overgeschakeld op duurzame energie, het aardgas blijft hem achtervolgen. Daar moet en kan de overheid wat aan doen, meent Glastuinbouw Nederland.

‘De energieprijs bepaalt nu onze teelt’

De aanblik van de deels lege kas raakt de kwekers diep. Ze hebben de eerste tomatenplanten twee weken geleden in de kas gezet, een maand later dan normaal. Slechts twee derde van de 3,1 hectare grote kas kleurt nu groen.

‘Dit deel kunnen we verwarmen met de warmtekrachtkoppelingsinstallatie, zodat er geen duur ketelgas in hoeft’, stelt Jan Pijpers. Het restant wordt 3,5 maand later geplant, in het voorjaar als er minder gas wordt gestookt.

Met deze maatregelen hopen de solitaire glastuinders zo’n 6 kuub gas per vierkante meter te besparen. De totale tomatenproductie valt naar verwachting zo’n 15 procent lager uit. Het kost hoe dan ook geld, weten ze.

‘Voor de crisis bepaalde de plant de teelt, nu bepaalt de energie onze teelt’, zegt Pijpers. ‘Maar we zorgen er uiteraard wel voor dat we de kwaliteit van de tomaten hoog houden’, vult zijn vader aan.

Naast bezorgdheid over een mogelijk gastekort, overheerst de angst dat de afnemer niet naar waarde betaalt. ‘Dan wordt het moeilijk’, zegt Pijpers. ‘We werken niet met vaste contracten. Pas achteraf weten we wat de balans is.’

‘Ik stook noodgedwongen weer op gas’

Al jaren investeert de Limburgse glastuinder veel van zijn vermogen in duurzame projecten, zoals een biomassacentrale, CO2-afvang en aardwarmte. Daarmee volgt Wijnen de duurzaamheidsdoelen van de overheid. ‘We weten allemaal dat we van het gas af moeten. Ik speel daarop in en nu krijg ik de deksel vol op mijn neus.’

Dat komt doordat de duurzame projecten afhankelijk zijn van de Stimuleringsregeling Duurzame Energieproductie (SDE) en die is gekoppeld aan de gasprijs. Nu de gasprijs zo hoog is, dreigt de subsidie op nul uit te komen en worden de alternatieve manieren om energie op te wekken voor ondernemers veel te duur.

‘Niet de gasprijs, maar de warmte die vrijkomt bij elektriciteitsopwekking zou de referentie moeten zijn voor de SDE. Die warmte is relatief goedkoop’, geeft Wijnen aan.

Het gevolg is dat de teler noodgedwongen weer meer gas is gaan gebruiken om de kostprijs onder controle te houden. ‘Dat kan niet de bedoeling zijn van de overheid. Verduurzamen is in mijn ogen maatschappelijk gezien de juiste richting, maar bedrijfseconomisch gaat het daarmee de verkeerde kant op.’

‘We moeten dit jaar zien te overleven’

Tweewekelijks hebben de Zuid-Hollandse René Hendriks en zijn compagnon en neef met het teeltmanagement een energieoverleg. De productie van de orchideeën in de 18 hectare tellende kassen kost meer dan begroot.

‘We proberen op de belichting te besparen, want hier zit de crux. Ondanks dat we gebruikmaken van aardwarmte, zonnepanelen en een warmtepomp, werken de warmtekrachtkoppelingsinstallaties op gas. En die wekken de stroom op voor de belichting’, zegt Hendriks.

Tot nu toe houdt het bedrijf alle ballen in de lucht, maar de investeringen om duurzamer te produceren zijn on hold gezet. De extra kosten worden betaald uit de reserves. Tot eind dit jaar heeft Opti-flor te maken met de hoge daggasprijs. ‘Vanaf volgend jaar komen we met onze energiepositie in een rustiger vaarwater’, aldus Hendriks. ‘Maar dit jaar moeten we zien te besparen.’

De kweker ziet ook een voordeel: ‘De ervaring die we nu opdoen door efficiënter met licht om te gaan en toch de kwaliteit van ons product te borgen, nemen we mee als de energiekosten weer omlaaggaan.’