Exportmarkt voor Nederlandse boer wordt steeds groener

Albert Heijn meldde onlangs dat de supermarktketen in de winkels voor het hele rundvleesassortiment voornamelijk vlees van Nederlandse koeien gaat aanbieden, bij voorkeur van koeien met weidegang. En levensmiddelenconcern Nestlé reserveert de komende jaren ruim 1 miljard euro om kringlooplandbouw bij zijn ketenpartners aan te jagen. Duurzaamheid en herkomst worden steeds belangrijker voor inkopers van de grote retailketens en voedingsmiddelenfabrikanten.

Als we de ontwikkeling naar duurzaam en klimaatbewust inkopen bekijken, liggen daar meerdere oorzaken aan te grondslag, zegt Rabobank-analist Marjolein Hanssen. Ze heeft een studie gedaan naar deze ontwikkelingen en concludeert daarin onder meer dat de maatschappelijke druk op bedrijven om klimaatverandering tegen te gaan toeneemt. De voedingsmiddelensector vormt daarop geen uitzondering.

De bedrijven kijken daarbij naar hun directe uitstoot, maar in de praktijk is dit een beperkt deel van de totale emissie, zegt Hanssen. Meer dan 90 procent van de totale uitstoot van de verpakte voedingsmiddelen bestaat uit emissies die elders in de keten plaatsvinden. Dit zijn de emissies van bijvoorbeeld transport, afvalverwerking en de primaire sector.

Om emissie te kunnen reduceren, moet je deze helder in beeld hebben en er transparant over zijn in de keten, zegt sectormanager Marcel Lambregts van Rabobank.

'We zien dat er veel data beschikbaar zijn in de sector, maar over de CO2-footprint heeft niet iedereen informatie voorhanden', stelt Lambregts. 'Als je met een druk op de knop alle data beschikbaar hebt, gaat het voor je werken. Het wordt ook voor de handel belangrijk en we zien al dat een deel van de sector die gegevens kan aanleveren.'

De relatie tussen leveranciers en afnemers is al aan het veranderen, concludeert Hanssen. 'In plaats van een open marktmodel gebaseerd op vraag en aanbod, zal de dynamiek waarschijnlijk verschuiven naar meer intieme, langdurige relaties met transparantere toeleveringsketens.'

Er zijn drie redenen voor deze verschuiving: de financiële steun die veel van de leveranciers van de afnemers nodig zullen hebben om de kostbare emissiereductie-initiatieven het hoofd te bieden, de kennisuitwisseling die zal plaatsvinden in de vorm van gecombineerde onderzoeksprogramma's of kennisprojecten tussen de afnemers en leveranciers en de gegevensuitwisseling die nodig is om de emissies te meten en de vermindering te volgen. Bij dit alles horen langdurige relaties tussen beide partijen.

Trendbreuk

De ontwikkeling die Hanssen schetst, kan directeur Richard Schouten van GroentenFruit Huis beamen. 'Ketensamenwerking bestaat al langer, maar nu gaat duurzaamheid een steeds grotere rol spelen. Ik zie hier een trendbreuk. Ook discounters, die eerder op de vrije markt inkochten, gaan een samenwerking met telers aan.'

In de keten kun je afspraken maken over allerlei zaken, zoals aanbod en assortiment. 'En dus ook over verduurzaming', zegt Schouten. 'Je kunt dan ook kijken naar de beloning, want er zal bij de teler wel ruimte moeten zijn om in duurzaamheid te investeren. Als die ruimte er niet is, houdt het op. Daar is de retail ook niet bij gebaat. De wederzijdse afhankelijkheid neemt toe.'

Commitment van boeren en tuinders

Lambregts herkent die sterkere verbinding. 'De grote ketens willen hun toevoer borgen. Dan wil je ook het commitment van je boeren en tuinders. Supermarkten zien in dat ze hen moeten helpen. Dat kunnen ze alleen doen voor diegenen waar ze een relatie mee hebben.'

Toch is ketensamenwerking niet de enige manier om tot verduurzaming te komen, zegt Laurens Sloot, hoogleraar Ondernemerschap in de detailhandel aan de Rijksuniversiteit Groningen. 'Verduurzaming en de vrije markt kunnen goed samengaan. De markt beloont efficiënte productie.'

Goedkoop wordt al snel uitgelegd als vervuilend, vervolgt Sloot. 'Maar het betekent juist dat er minder kosten zijn gemaakt en minder is verspild. Oftewel een efficiënte omzetting van voer naar vlees, melk of eieren en van nutriënten naar gewassen. En externe effecten, zoals de ammoniakemissie, kun je ook in een vrije markt beprijzen.'

Sloot prijst het idee om boeren te compenseren voor de hogere kosten die ze maken bij de productie in Nederland. 'Maar waarom zouden andere landen daar een premium voor betalen? In veel landen speelt de stikstofdiscussie in het geheel niet. Daar loopt het mank. Regels moeten voor iedereen in de Europese Unie gelden. We hebben immers gekozen voor een open interne markt. Als we specifieke regels toepassen, staat Nederland alleen.'

Oplossing komt uit innovatie

Volgens Sloot is de uitdaging: hoe bescherm je de eigen natuur, zonder boeren op te zadelen met regels waardoor ze niet kunnen concurreren op de Europese markt? 'De oplossing moet uit innovatie komen. Je kunt in Europa naar true pricing overgaan en voorschrijven dat de kringloop wordt gesloten.'

Naast de ketensamenwerking is ook protectionisme een trend. In Frankrijk staat al langer prominent 'Origine de France' op producten van eigen bodem. Andere landen hanteren vergelijkbare teksten of symbolen.

Hanssen signaleert hiervoor verschillende oorzaken. 'Enerzijds is dit ingegeven door het idee dat producten van dichterbij duurzamer zijn. Anderzijds, en dit is een belangrijke drijfveer, zie je dat supermarkten door de maatschappij en boeren worden aangesproken op de inkomensproblematiek in de primaire sector en de wens deze te verduurzamen. Daardoor zie je 'korte ketens' ontstaan met soms verregaande afspraken over doelstellingen, maar ook over prijzen.'

Protectionisme schudt markt op

Directeur Marc Janssen van supermarktkoepelorganisatie CBL denkt dat protectionisme de markt kan opschudden. 'Op zich is het prima als een supermarkt voor zijn versassortiment eerst naar Nederlands product kijkt. Als in het buitenland ook eerst naar nationale producten wordt gekeken, verliest Nederland een deel van zijn exportmarkt.'

Als meer landen de voorkeur geven aan eigen nationaal product, betekent dit dat Nederlands product zijn weg vindt naar afzetmarkten die steeds verder weg liggen, stelt Jansen. Dat maakt het lastig om toegevoegde waarde te creëren. 'Als je bijvoorbeeld varkensvlees naar China exporteert, hoe kun je dan je milieuinspanningen verwaarden? Dat je hebt geïnvesteerd om de stikstofuitstoot te beperken, zegt ze daar niet zoveel.'

Tweedeling in sector

Jansen voorspelt een tweedeling in de sector. Hij ziet enerzijds dat boeren en tuinders in de rij staan om ketenpartners te worden van supermarkten. Anderen kiezen bewust voor de vrije markt en kunnen profiteren van de pieken die daar voorkomen. Toch verwacht hij dat een deel van de exportmarkten zelfvoorzienender zal worden. Landen als China en Rusland, maar ook de Scandinaviërs, investeren in de eigen productie om minder afhankelijk te zijn van andere landen.

Andere experts denken dat protectionisme niet zo'n vaart loopt, zoals Schouten van GroentenFruit Huis. 'Het grootste deel van de Nederlandse export wordt afgezet in een straal van 800 kilometer rondom Nederland. We zien protectionisme ontstaan, maar dat wil niet zeggen dat die landen uitsluitend met hun eigen productie kunnen worden bediend. Het gaat om veel meer.'

Nederland importeert ook tropisch fruit, vervolgt Schouten. 'Dat gaat met Nederlands product verder de Europese markt op als totaalpakket naar de retail. Hierbij spelen ook de fijnmazige logistiek, juiste verpakkingen, snelheid van leveren en assortiment afgestemd op de wensen van de retailers een rol.'

Prijsdruk

Ook Lambregts verwacht dat West-Europa de belangrijkste afzetmarkt blijft. 'Ik denk wel dat protectionisme leidt tot prijsdruk. Als de focus ligt op eigen productie, komt het Nederlandse product als tweede en dat zal waarschijnlijk een lagere waardering krijgen.'

Juist het prijsverschil kan te veel protectie in de weg staan, zegt hoogleraar Sloot. 'Het is prima als de retail lokaal product promoot, maar uiteindelijk 'stemt' de consument met zijn voeten, ook in die landen. Als lokale tomaten de helft meer kosten dan Nederlandse, zullen veel mensen voor de laatstgenoemde kiezen. Er zit een limiet op wat een consument wil betalen voor 'eigen' product.'

Daarbij is export ook een kwestie van geven en nemen, zegt Sloot. 'We 'ruilen' pootgoed en snijbloemen tegen mango's, rijst en auto's. Dat evenwicht is belangrijk. Als je niks koopt en alleen verkoopt, gaan landen tegenmaatregelen nemen. Dat zorgt voor ongemakkelijke situaties op Europees niveau.'