Maar liefst 81 procent van de 762 boeren en tuinders die meededen aan het onlineonderzoek van Nieuwe Oogst, verwacht dat de coronacrisis de land- en tuinbouw ook voordeel op kan leveren. Een derde van hen denkt dat de samenleving zich nu bewuster wordt van het belang van eigen voedselproductie.

Trendwatcher Adjiedj Bakas beaamt dat niet alles aan de coronacrisis slecht is. Even iets minder gezeur over stikstof, PFAS en de Green Deal omdat alle geld en energie nu naar de coronacrisis gaan. 'Dat is een grote zegen voor de boer', reageert hij.

Meer waardering voor boeren

Volgens Bakas worden mensen zich ook nog bewuster van de waarde van boeren. 'Door onze boeren en tuinders is het niet nodig om te moeten hamsteren, er is voedsel genoeg in Nederland. Het is die wetenschap die ook voor meer waardering zorgt voor boeren.'

Dit soort positieve aspecten ten spijt, de situatie die het coronavirus veroorzaakt, moet niet worden onderschat, meent landbouweconoom Roel Jongeneel van Wageningen Economic Research. 'Het is heftig en mondiaal wat er nu gebeurt. In twee maanden tijd marcheerde het coronavirus de hele wereld over.'

Veel zorgen over impact van crisis

Ook dat is terug te zien in de uitkomst van de enquête. 90 procent van de ondervraagden maakt zich zorgen over de impact van de crisis op de land- en tuinbouw. 46 procent verwacht dat de gevolgen van de virusuitbraak ook het eigen bedrijf raken, meestal vanwege het wegvallen van de afzet of door dalende prijzen.

Jongeneel vindt het te ver gaan om de coronacrisis te vergelijken met een oorlog, zoals premier Mark Rutte deed. 'Bij oorlogen wordt de infrastructuur aangetast, is er sprake van kapitaalvernietiging en ligt het hele handelsverkeer echt stil, maar dat is nu niet het geval. De crisis van nu is, mogen we hopen, een schok van tijdelijke aard.'

Breder businessmodel

Trendwatchers Anneke Ammerlaan en Femke Mosch van Vision on Food stellen dat de coronacrisis in de Nederlandse voedselproductie veel op z'n kop gaat zetten. Volgens hen hebben sommige ondernemers te veel op één paard gewed. 'Door bijvoorbeeld alleen voor de horeca te produceren. Dat afzetkanaal is nu volledig weg. De coronacrisis zal mensen leren dat ze een breder businessmodel moeten hanteren.'

Betekent dit dat ondernemers zich hadden kunnen voorbereiden op deze situatie? Dat niet, denkt Ammerlaan. 'Je kunt hoogstens zorgen voor een spaarpot voor dit soort tijden, maar zelfs met zo'n buffer red je het nu niet.'

Drie factoren

Volgens de trendwatcher zijn er drie belangrijke factoren die de schade voor voedselproducenten nu en in de toekomst kunnen beperken. 'Diversifiëren op productniveau, spreiding van productielocaties en meerdere afzetkanalen.'

Jongeneel constateert dat de coronacrisis anders is dan een normale economische conjunctuurschommeling. Want er is niet één aspect dat wordt ontregeld, de coronacrisis raakt alles. 'Er valt vraag weg van de horeca of de foodservice en de logistiek raakt verstoord door grensbeperkingen. Maar ook arbeidsmigranten komen in de problemen waardoor de land- en tuinbouw arbeidskrachten mist.'

Openblijven grenzen

Het openblijven van de Europese grenzen is voor Nederland daarom van eminent belang. De landbouweconoom ziet dat dit tot nu toe redelijk goed gaat. 'Leverzekerheid van voedsel is in het belang van iedereen. Dat hebben de EU-lidstaten goed begrepen. Zolang de land- en tuinbouw kan blijven leveren, valt het in relatieve zin mee. Zeker in vergelijking met de rest van de economie.'

Jongeneel verwacht dat vooral de grondgebonden landbouw wel een stootje kan hebben. De liquiditeitspositie is in het algemeen normaal (melkvee, akkerbouw) tot goed (varkenshouderij), zegt hij.

Maar hij heeft wel degelijk ook zorgen. 'De solvabiliteit is in de tuinbouw een stuk lager dan bij de rest, tot 20 procent, waarbij tuinders vaak al op de minimale norm van de banken zitten. Of je het dan gaat redden, is ook afhankelijk van het aantal arbeidskrachten dat je moet doorbetalen.'

---

'Nu staan de echte ondernemers op'

Dat wordt een zware en lastige tijd, dacht potplantenkweker Sjaak Buijs uit De Lier, nadat het kabinet enkele weken geleden de strenge coronamaatregelen afkondigden en andere overheden hun land een lockdown oplegden. Voor het eerst in 27 jaar leverde de teler van bloeiende potplanten uit De Lier niets aan de veiling. Ook de dertien vrachtwagens die rond deze tijd door Europa rijden, bleven in de garage staan. Wat te doen met de 180.000 primula's? 'We zijn in ons dorp huis aan huis bij de mensen langsgegaan en hebben 70.000 planten gratis aangeboden. Als de mensen ons wilden steunen, konden ze een donatie doen om ons door deze crisis heen te helpen. Bijna 60 procent van de mensen heeft voor de primula's een donatie gedaan. Daarmee hebben we ongeveer dezelfde prijs ontvangen als in de handel en zijn we redelijk uit de kosten.' Voor de primulateelt is Buijs aardig uit de brand geholpen. Maar de volgende teelt, de stamrozen, wordt een lastige. Daarop opende de creatieve ondernemer een stal bij zijn bedrijf, waarin hij ook de producten van collega's verkoopt. Op deze manier biedt Buijs consumenten een breed aanbod en kunnen ze de drukte bij tuincentra vermijden. 'Bovendien kan ik hun uit de eerste hand advies geven.' Volgens Buijs staan tijdens een crisis de echte ondernemers op. 'Je kunt hopen dat het noodfonds uitkeert of je gaat zelf aan de slag. Ik weet wat ik moet doen om mijn bedrijf draaiende te houden, of dat nu vol gas is of op halve kracht. Ik heb arbeidstijdverkorting aangevraagd voor mijn vaste krachten. Zij werken nu een aantal uur per dag, samen met een paar scholieren. Als ondernemer lijden we allemaal weleens pijn. Het is de kunst om die pijn zoveel mogelijk te beperken.'

---

'Klant vroeg om desinfectiemiddel'

Fruitteler Piet Verhage uit Luttelgeest verkoopt tijdens de coronacrisis een opvallend product in de boerderijwinkel: desinfectiemiddel. 'Een klant vroeg ernaar. We hebben altijd alcohol op het vat staan, omdat wij een destilleerderij hebben.' De flessen van 1 liter bevatten 70 procent puur alcohol. Verhage ontwierp daarvoor een speciaal etiket. Extra reclame maakt hij er niet voor. 'Ik verkoop liever groente en fruit. Dit is een service voor de mensen. We moeten er met z'n allen voor zorgen dat we gezond blijven.' De fruitteler nam strenge voorzorgsmaatregelen. Iedere klant moet latex handschoentjes aantrekken en alles wordt ontsmet met alcohol. Bovendien maakte hij een drive-in. Over klandizie heeft Verhage niets te klagen. 'We zien veel nieuwe gezichten en ervaren kerstdrukte. Waar we normaal gesproken 200 klanten per dag hebben, zijn er nu dagen dat we de 250 aantikken. Ze besteden ook meer.' De ondernemer bezorgt werkfruit en fruitmanden. Vooral de verkoop van het laatste product stijgt. 'Het gaat om honderden per week. Bedrijven zien het als attentie voor hun personeel.' Verhage heeft 24 hectare fruit. Hij maakt zich zorgen over de appelpluk. 'We werken met seizoensmedewerkers uit Polen en AOW'ers. Of de Polen komen, is nog maar de vraag.' Ook volgt hij de ontwikkelingen rond de export op de voet. 'We zetten uitsluitend af op de binnenlandse markt. Maar als de export in elkaar klapt, zullen wij dat ook merken.' Met zijn 71 jaar behoort Verhage tot de risicogroep, maar van thuiszitten moet hij niets weten. 'Ik houd wel van extra drukte.'

---

Hamsteren in supermarkten

Niet alleen ondernemers hebben te maken met de maatregelen die zijn genomen om het coronavirus in te dammen, ook consumenten voelen het. Het gehamster in supermarkten was een logische respons, vindt Ammerlaan.

'Ik snap dat mensen hun voorraadkast vol willen hebben. Als je drie keer tevergeefs voor yoghurt naar de winkel gaat, neem je de vierde keer toch wel een extra fles mee. Wat ik opvallend vind en wat nooit eerder vertoond is, groente en fruit waren volledig uitverkocht, zowel vers als diepvries. Dat is frappant en een internationale trend in elke laag van de bevolking.'

Duurzaamheid

De schappen met kant-en-klare producten liepen een stuk minder hard leeg. Het typeert volgens de trendwatcher een trend die al langer gaande was: gemaksproducten als voorgesneden groente schuren met het duurzaamheidsaspect.

'Des te interessanter is wat je nu ziet gebeuren dat horecaproducten nu aan consumenten worden aangeboden. Zo heeft supermarktketen Coop met groentehandelaar Smeding en De Verspillingsfabriek een paasassortiment samengesteld met producten die anders voor de horeca bestemd zouden zijn. Waar veel convenienceproducten koelvers zijn, is dat echt vers.'

Kwetsbaar voedselsysteem

Het zijn dergelijke initiatieven die boeren en burgers nader tot elkaar brengen, zegt ruraal socioloog Han Wiskerke van Wageningen University & Research. 'Het wordt iedereen duidelijk dat we onderdeel zijn van een globaal systeem en hoe kwetsbaar ons voedselsysteem is. Boeren springen daarop in. Dat brengt deze groepen nader tot elkaar.'

Het is ook Wiskerke niet ontgaan dat boeren en tuinders noodgedwongen nieuwe wegen zoeken om producten af te zetten die via de gebruikelijke kanalen het bedrijf niet meer af komen. 'Ketens worden ineens korter via afhaalloketten, bezorgservices en drive-thrus op de bedrijven. Dat gebeurde al, maar het raakt door de huidige omstandigheden in een stroomversnelling.'

Afzet in regio

Daar komt bij dat de consument zelf meer dan anders op zoek gaat naar vers, gezond en lokaal. 'Dat zie ik zeker als een pluspunt. Je zou je kunnen voorstellen dat er sterke lokale netwerken uit ontstaan van producenten en consumenten. Deze crisis zal dus ongetwijfeld invloed hebben op de afzet in de regio.'

Mosch beaamt dat. De toegenomen belangstelling voor lokaal voedsel neemt volgens haar een van de belangrijkste bottlenecks weg die er altijd aan verbonden was: de logistiek.

Samenwerkingsverbanden ontstaan

'Kosten waren te hoog ten opzichte van de hoeveelheid afzet. Ik denk dat er meer samenwerkingsverbanden ontstaan. Het belang van coöperaties neemt toe. Daardoor gaan supermarkten zeker omzet verliezen, vooral aan de bovenkant van de markt. Mensen gaan meer culinair koken nu ze niet naar restaurants kunnen. Kleinschalige producenten moeten zich realiseren dat daar een markt vrijkomt.'

Die markt vraagt wel om bijzondere, andere producten. Het is niet vanzelfsprekend dat consumenten de boer blijven opzoeken als straks alles weer mag. 'Je ziet nu dat mensen de polder intrekken en boeren daarop inspelen met bijvoorbeeld een drive-thru', zegt Mosch. 'Maar ze blijven straks niet twintig minuten rijden voor standaardproducten. Wel als je iets bijzonders aanbiedt, iets extra's hebt te bieden.'

Bijkomend voordeel

15 procent van de boeren en tuinders uit het onderzoek gaf eveneens aan dat de toename van de afzet van streekproducten een bijkomend voordeel is van de crisis. Een van de respondenten reageert: 'Mensen hebben nu tijd om naar een boerderijwinkel te gaan. Maar de vraag is of dat dat na de crisis niet snel weer overgaat.'

---

'Ik heb het drukker dan ooit'

John Verbruggen uit Erp is een grote speler op de markt van oesterzwammen. Door de coronacrisis is zijn afzet grotendeels weggevallen. Drieduizend substraatblokken heeft hij in de koelcel geplaatst om de groei een paar maanden uit te stellen. De crisis heeft de Brabantse ondernemer aan het denken gezet. Deze kan volgens hem bijdragen aan een grotere acceptatie en bekendheid van de oesterzwam. 'Oesterzwammen hebben een antivirale en antibacteriële werking en bevatten veel antioxidanten, vitaminen en mineralen die het immuunsysteem versterken. Ze kunnen een voedzame rol spelen in tijden van ziekten.' Verbruggen kweekt op biologische wijze oesterzwammen en maakt gebruik van lokale grondstoffen voor een circulaire economie, zoals koffiedrab en olifantsgras. Hij hoopt dat de huidige situatie aanzet om bewuster om te gaan met voedsel en het klimaat. 'Ik zie de crisis als een kans om een mooi Nederlands product te promoten en mijn afzet op de binnenlandse markt uit te breiden, bijvoorbeeld via initiatieven die verse voedselpakketten van de boer rechtstreeks bezorgen bij de consument.' Ook wil de kweker bakjes van 500 gram met oesterzwammen op de tros gaan leveren aan supermarkten. 'Zo bespaar ik op arbeid, omdat het oogsten veel sneller gaat als de voetjes niet hoeven worden afgesneden. Consumenten en tussenhandelaren betalen minder en ik kan meer kilo's afzetten. Bovendien zijn zwammen op tros langer houdbaar.' Verbruggen denkt dat grotere bakjes met oesterzwammen in de schappen voor consumenten beter te onderscheiden zijn van gangbare paddenstoelen. Hierover spreekt hij met verschillende partijen. 'Ik zet nu minder af, maar ik heb het drukker dan ooit.'

---

'De paasbox loopt als een malle'

Op kaasboerderij Kaamps in Deurningen is het rond Pasen doorgaans topdrukte. Mensen komen er brunchen in de brasserie of kopen in de winkel lekkernijen voor thuis. Maar dit jaar gaat het anders. 'Het ligt hier niet compleet stil. De boerderij, kaasmakerij en winkel draaien gewoon door', zegt Femke Nijland-Kaamps. Ze runt met haar familie een kaasboerderij in Deurningen. 'Wel hebben we nu een drive-by. Mensen kunnen hun bestelling oppikken en hoeven de auto niet uit. Ook bezorgen we aan huis.' Het gezin melkt 250 koeien en verwerkt alle melk tot kaas en zuivel. De brasserie op het erf is door de coronacrisis sinds enkele weken gesloten. Hierdoor gaat de paasbrunch voor hun gasten op tweede paasdag niet door. Die activiteit was juist helemaal volgeboekt. Maar de familie Kaamps bedacht iets origineels. Ze biedt de luxe paasbrunch nu in een doos aan: de paasbox. 'Daar zit van alles in', legt Nijland uit. 'Van lepelgebak, broodjes en hartige taart tot onze kaas en zuivel. Het loopt als een malle. Er zijn al 75 boxen besteld. Wie weet breiden we ons aanbod uit met een kaasbox of borrelpakket.' De klanten die komen voor een lunch, koffie met gebak, high tea of workshop moet de kaasboerderij de komende periode missen. De locatie is populair bij bedrijven, verenigingen, scholen en andere groepen. Ze boeken er graag een buffet met rondleiding. Die inkomsten loopt de familie dus mis. 'We gaan wel een online rondleiding maken. De mensen thuis kunnen dan via hun tablet meekijken.' Ook merkt Nijland dat de export van hun kaas terugloopt. Normaal gaat de helft van de kaas naar het buitenland, vooral naar Duitsland en de Verenigde Staten, maar dat is door de coronacrisis gedaald. 'Ik denk dat onze bedrijfsomzet met een derde is afgenomen. Maar we zijn bevoorrecht dat we in de voedingssector werken. Tuinders hebben het bijvoorbeeld veel zwaarder. Zij zien hun hele levenswerk de ton in gaan. Erg verdrietig.'

---

'We brengen Texel bij toeristen thuis'

Het is stil op Texel, toeristen blijven weg. De rust leidt bij schapenhouder Jan-Willem Bakker in Den Burg vooral tot creativiteit en bezinning. 'Niet zeuren, maar denken in mogelijkheden zonder je kop in het zand te steken', is zijn credo. 'Ik ben gek op de toeristen, maar ik vind de rust ook heerlijk. Mijn vrouw trok regelmatig aan de bel als ik het te druk had', zegt Bakker. 'Ik kan mij nu helemaal focussen op dat wat ik het liefst doe: het houden van schapen.' Jaarlijks komen er meer dan vierduizend mensen naar Schapenbedrijf De Waddel in Den Burg. De Waddel heeft 450 fokooien voor zowel vlees als melk. Het bedrijf maakt op jaarbasis 2.500 tot 3.000 kilo kaas en laat zo'n driehonderd lammeren slachten. Twee derde van de producten gaat naar de winkel en de horeca, de rest naar de handel. 'We kunnen nu niet leveren aan de horeca. Voor hen is de crisis een behoorlijke strop. Maar ook daar ontstaan ontzettend mooie initiatieven.' De schapenhouder gaat ervan uit dat zijn schade 20.000 tot 25.000 euro zal zijn. 'Ik overleef dit wel. Ik heb me nooit helemaal afhankelijk gemaakt van de toeristensector.' Om tijdens de coronacrisis toch lamsvlees af te zetten richting toeristen, gaat Bakker samen met een collega vlees verzenden. Het idee is dat andere agrarische ondernemers op het Waddeneiland volgen, bijvoorbeeld met producten zoals bier en erwten. 'Zo brengen we Texel thuis bij trouwe gasten.' De schapenhouder zette samen met zijn zus een paasactie op voor de ruim tweehonderd donateurs van de boerderij. 'Mijn zus wilde wat doen met de droge worsten die we normaal leveren aan de bierbrouwerij. We hebben daar pakketten van gemaakt, inclusief een stuk kaas.' En de toeristen? 'Ze gaan het eiland weer overspoelen zodra de coronacrisis voorbij is. En ik hoop vaker nee te zeggen tegen mensen, wanneer ik het te druk heb.'

---

Bakas denkt dat de coronacrisis ook op andere vlakken veranderingen met zich mee gaat brengen. Zo zal het innovatietempo worden verhoogd. 'Vooral op het gebied van technologie en robotisering. In China zijn er al gerobotiseerde ziekenhuizen, maar denk ook aan oogstrobots in de land- en tuinbouw.'

Hongersnoden voorkomen

Nederlandse tuinders en boeren zijn volgens de trendwatcher nodig om tijdens en na de coronacrisis hongersnoden te voorkomen in landen waar een gebrek is aan voedsel. 'Wij voeden de wereld. Daar verandert niets aan. Dat kunnen we doen omdat Nederland beschikt over briljante boeren en tuinders.'

Bakas denkt dan ook niet dat de coronacrisis een einde aan de globalisering maakt. 'Nee, maar we gaan wel van een globalisering naar een 'slowbalisering'. Er zal meer lokaal worden geproduceerd, maar slimme, kleine landen als Nederland zullen zowel producten als kennis blijven exporteren.'

Adequaat en flexibel crisisbeleid

Jongeneel denkt dat de Nederlandse landbouwsector in staat is om met de crisis om te gaan. 'Crises zijn voor de sector niet nieuw, denk aan dierziekte-uitbraken en handelsbeperkingen. Door die ervaringen staat er een adequaat en flexibel crisisbeleid in de steigers. En van elke crisis kun je leren', zegt hij.

'Neem de financiële crisis van 2008 als voorbeeld. Die heeft geleid tot noodzakelijke aanpassingen en verbeteringen zoals de bankenunie, die voorheen onmogelijk leken. De EU is daardoor wat betreft de financiële kant een stuk schokbestendiger geworden.'

Contact zoeken met omgeving

Ammerlaan denkt dat de coronacrisis kan leiden tot meer waardering voor boeren en tuinders. 'Al hangt dat af van hoe ze zichzelf neerzetten. Het is belangrijk om lokaal het contact te zoeken met de omgeving. Consumenten zullen verbaasd zijn om te zien wat wij in Nederland allemaal kunnen produceren, mocht de import stokken', zegt ze.

'Ook op het aspect arbeid voorspel ik een omslag. Studenten werken nu liever in de horeca dan dat ze paprika's plukken. Straks moeten ze wel, helemaal als er een recessie komt. Als student hoor je er straks helemaal bij als je zegt: ik ga de boer helpen om het land van voedsel te voorzien.'

Twee kanten opgaan

Wiskerke ziet de coronacrisis ook als een mogelijkheid om een keerpunt te brengen in hoe de agrarische sector omgaat met zijn omgeving. 'Het kan twee kanten opgaan. Je ziet organisaties die zeggen: we hebben het nu al zo moeilijk als agrarische sector, je kunt ons niet nog meer belastende maatregelen opleggen. Denk aan de stikstofkwestie. Zij zetten de hakken in het zand', zegt hij.

'De andere kant van de medaille is dat agrarische samenwerkingsverbanden ontstaan die juist kansen zien voor lokale productieketens. Die kunnen profiteren van de huidige veranderende omstandigheden. Denk aan organisaties als de Boerenraad.'

Bakas ziet de hele ratrace van sneller, meer, gretiger en internationaler afnemen na de crisis. Mensen zullen veel meer thuis blijven werken dan voorheen en de voedselketen zal daarop inspelen. 'Om thuiswerkende burgers van voedsel te voorzien, zullen boeren en tuinders nieuwe thuisbezorgketens opzetten. Ik zie dergelijke initiatieven van boerencoöperaties al ontstaan in de omgeving van Amsterdam. Boeren en tuinders moeten juist nu hun kansen pakken en versneld innoveren.'