Groeiende zorg over PFAS in de landbouw

De resultaten zijn tot nu toe geen reden voor grote zorg. Wel worden vraagtekens gezet bij de toepassing van PFAS in gewasbeschermingsmiddelen, onder meer vanwege de uitspoeling naar grond- en oppervlaktewater.

Alle PFAS-houdende gewasbeschermingsmiddelen zijn goedgekeurd door het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb). Desondanks nemen de zorgen over PFAS toe. Ophoping in het lichaam kan bij mensen en dieren leiden tot kanker en problemen met het immuunsysteem en de vruchtbaarheid.

Volgens onderzoeker Peter Leendertse van het Centrum voor Landbouw en Milieu (CLM) tonen de berichten over PFAS aan dat het gebruik van chemische middelen ongewenste neveneffecten kan veroorzaken.

'We zagen het ook bij neonicotinoïden die schadelijk voor bijen bleken te zijn. PFAS zijn ook zo'n voorbeeld. De afhankelijkheid van chemie in de landbouw is een punt van zorg en toont de noodzaak aan van een transitie naar niet-chemische middelen', zegt Leendertse.

Een acuut verbod op PFAS-houdende gewasbeschermingsmiddelen is te voorbarig, stelt de onderzoeker. 'Maar het gaat wel spelen en de landbouwsector moet zich daarop voorbereiden. Houders van keurmerken of afnemers gaan boeren ernaar vragen.'

In opdracht van de Vereniging van Waterleidingbedrijven in Nederland onderzoekt het CLM van 28 werkzame PFAS-stoffen hoe deze uitspoelen en welke problemen ze geven. 'Het zijn middelen die vijf à tien jaar op de markt zijn en het gebruik ervan stijgt. Het zijn populaire middelen. Drinkwaterbedrijven maken zich daardoor zorgen of ze aan de normen kunnen blijven voldoen', geeft Leendertse aan.

Rond PFAS en landbouw spelen 'pittige vragen' die volgens de onderzoeker nog niet zijn opgelost. Dat de middelen zijn onderzocht en goedgekeurd door het Ctgb, geeft wel rust en duidelijkheid, zegt Peter Knippels, themaspecialist Gezonde Planten bij LTO Nederland. Ook hij beaamt dat er bij boeren en tuinders vragen en zorgen leven over het gebruik van deze middelen.

De zorgen betreffen de belasting van het milieu, de invloed op de humane gezondheid, maar ook de beschikbaarheid van middelen als de PFAS-houdende middelen niet meer worden toegelaten. De vraag is of er dan werkzame vervangers komen. Knippels: 'Dat is een punt van serieuze aandacht.'

Verschillende soorten PFAS

Bij PFAS in gewasbeschermingsmiddelen gaat het om korte chloor-fluorverbindingen. Deze zijn minder schadelijk dan PFAS die worden gebruikt bij industriële toepassingen. Ook de gewasbeschermingsproducenten verenigd in CropLife NL verwijzen naar dit onderscheid.

'Gerustgesteld is niet het juiste woord. We moeten afgaan op de kennis van de wetenschap', zegt Knippels. 'We blijven dit volgen.'

Het Ctgb volgt de geldende regelgeving voor PFAS in gewasbeschermingsmiddelen, zegt woordvoerder Hans van Boven: 'Wij zijn volgend, niet leidend. We kijken naar ontwikkelingen in beleid en zullen die netjes navolgen. Als blijkt dat er niets verandert in de regelgeving, dan hoeven wij ook niet te handelen.'

Hulpstoffen in pesticiden

Van Boven denkt dat de PFAS-problematiek ook consequenties heeft voor hulpstoffen in pesticiden. 'Fabrikanten zijn op zoek naar alternatieven daarvoor. Niet alleen fabrikanten van gewasbeschermingsmiddelen, maar ook die van medicijnen. Vervolgens controleren wij of deze middelen veilig zijn of niet, als Europa dat tenminste van ons gaat verlangen.'

Nederland, Duitsland, Denemarken, Zweden en Noorwegen deden in januari 2023 samen een voorstel voor een totaalverbod op de productie, het gebruik en de verkoop van PFAS. Dat voorstel wordt nu verder besproken in Brussel. Het voorstel maakt een uitzondering voor de werkzame stoffen in gewasbeschermingsmiddelen, biociden en (dier)geneesmiddelen, omdat deze middelen al streng worden beoordeeld.

'Wij checken van elk gewasbeschermingsmiddel of er PFAS in zitten of niet. Wij beoordelen of het veilig is voor mens, dier en milieu en kijken naar de afbreekbaarheid', zegt de Ctgb-woordvoerder. 'Breken PFAS niet goed af en concentreren ze zich in grote mate in het milieu, dan laten we het middel niet toe.'

PFAS zijn wijdverspreid

Volgens Van Boven is er geen specifieke groep gewasbeschermingsmiddelen aan te wijzen waarin PFAS worden aangetroffen. 'PFAS zijn in die zin wijdverspreid en zijn in gelijke mate te vinden in zowel herbiciden als insecticiden en fungiciden.'

Studenten van Wageningen University & Research interviewden tien aardbeientelers over PFAS in gewasbescherming. Uit de gesprekken bleek dat zij niet op de hoogte waren van de aanwezigheid ervan in de middelen die ze gebruiken.

De telers maken zich geen zorgen over gezondheidsrisico's zolang de concentraties laag blijven. Het gebrek aan transparantie vanuit producenten en adviseurs is hier wel een punt van aandacht, zo blijkt. De expertise van die laatsten wordt beschouwd als een onmisbare factor voor het succes van de transitie naar PFAS-vrij telen, waarbij ze specifiek moeten letten op onafhankelijke en veiligere keuzes voor de teler.

Alternatieven

Telers zien mogelijkheden om over te stappen naar PFAS-vrije teelt, blijkt uit de interviews. Veel telers gebruiken al biologische bestrijdingsmiddelen zoals Cucumeris en Tracer Serenade en chemische gewasbeschermingsmiddelen zonder PFAS zoals Captan, Batavia en Signum.

Sommige telers tonen daarnaast interesse in alternatieve teeltmethoden, zoals het gebruik van netten tegen insecten en technologieën zoals uv C-straling tegen meeldauw en robotisering.

Grote beperking

De overgang naar de PFAS-vrije teelt brengt echter wel uitdagingen met zich mee, stellen de onderzoekers. De bevraagde telers geven aan dat het aantal beschikbare middelen sneller afneemt dan groter wordt, dit is een grote beperking.

Verder staan telers open voor alternatieven, maar alleen als deze net zo effectief zijn in het beschermen van hun aardbeien. 'Helaas is er momenteel een beperkt aanbod van dergelijke goede alternatieven, wat de overstap naar PFAS-vrije teelt verhindert.'

Nieuwe aardbeienrassen nodig

Daarnaast is gebleken dat het telen van nieuwe aardbeienrassen met hoge ziekteresistentie door telers gezien wordt als een noodzakelijke stap voor het reduceren van chemische beschermingsmiddelen en uiteindelijk ook PFAS-vrij telen.

Sinds 2023 controleert de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) of levensmiddelen niet meer PFAS bevatten dan wettelijk is toegestaan. PFAS kunnen in voedsel komen, doordat gewassen deze opnemen uit water en de bodem.

Dieren kunnen PFAS binnenkrijgen via het gras of voer dat ze eten. Begin dit jaar bleek uit onderzoek van de NVWA dat hobbykipeieren hoge concentraties PFAS kunnen bevatten.

Levensmiddelenbedrijven en diervoederproducenten zijn er verantwoordelijk voor dat producten aan de wettelijke eisen voldoen. Dit betekent dat ze verplicht zijn om de hoeveelheid PFAS in hun producten te meten.

Woordvoerder Jan Brouwer de Koning van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) kan niet zeggen waarom er wel PFAS worden gevonden in eieren van hobbykippen en niet in gangbare eieren die in de supermarkten worden verkocht. 'Dat is onderwerp van een bronnenonderzoek dat nu loopt in de regio Zuid-Holland-Zuid. Op landelijk niveau loopt een vergelijkbaar onderzoek.'

Kijken naar wormen

Het RIVM onderzoekt daarbij onder meer de bodem, het water, voer, vitamines, anti-wormenmiddel, nestmateriaal en verpakkingsmateriaal van het voer. Daar is vooralsnog niets gevonden, weet Brouwer de Koning. Een onderzoek naar regenwormen die door kippen worden opgepikt loopt nog.

PFAS hoopt zich op in eiwitrijk weefsel, zoals bloed, lever, vlees, eieren en melk, zegt de RIVM-woordvoerder. Hij ziet dat er verschillen zijn tussen diersoorten. 'Dit kan komen door variaties in het dieet, de hoeveelheid eiwit in een diersoort en diersoortspecifieke verschillen in de uitscheiding van PFAS.'

Maar ook de locatie kan volgens Brouwer de Koning een rol spelen. 'Bijvoorbeeld koeien kunnen PFAS binnenkrijgen vanuit de bodem, water en voedergewassen. Concentraties in de bodem en het water verschillen van plek tot plek en daarmee kan ook de hoeveelheid PFAS die koeien binnenkrijgen variëren.'

Onderzoek risicogebieden

Directeur René van Buitenen van de Nederlandse Zuivel Organisatie (NZO) laat desgevraagd weten dat er al sinds 2017 onderzoek wordt gedaan naar de aanwezigheid van PFAS in melk van boerderijen in risicogebieden. Dit zijn onder meer de regio Dordrecht nabij de fabriek van Chemours, de regio bij het Belgische Zwijndrecht waar chemieconcern 3M is gevestigd en vlak bij afvalverbrandingsinstallaties.

'Tot dusver liggen de gevonden gehaltes van de onderzochte monsters onder de Europese actiewaarden voor PFAS zoals beschreven in Aanbeveling 2022/1431 van de Europese Unie', zegt Van Buitenen.

Voor PFAS gelden geen wettelijke limieten voor melk en zuivelproducten, maar de Europese voedselveiligheidsautoriteit heeft actiewaarden voor consumptiemelk aangegeven. 'De melk van de melkveebedrijven in de risicogebieden die we onderzoeken, voldoet dus aan die actiewaarden. Daarmee kunnen we stellen dat de consumptie van melk en dus ook van zuivelproducten zoals kaas geen risico vormt', zegt de NZO-directeur.

Productmanager Arjan Reijneveld van Eurofins Agro stelt dat de opname van PFAS niet acuut schadelijk is voor mensen, maar bij veel opname kan sprake zijn van ophoping in het lichaam. De opname van PFAS gaat volgens hem als volgt: eerst vis en dan fruit, groenten, eieren, vlees en drinkwater.

'Via groenten krijg je dus meer PFAS binnen dan via vlees. Dat ligt er natuurlijk aan hoeveel je eet en aan de hoeveelheid PFAS in de bodem. Er is wel degelijk een relatie tussen de bodemtoestand en de opname van PFAS', stelt Reijneveld.

Gezondheidsproblemen bij koeien

Bij koeien die te veel PFAS binnenkrijgen, kunnen mogelijk gezondheidsproblemen ontstaan. 'De studies die er zijn, lijken te wijzen op mogelijke problemen met de lever, schildklier en voortplanting', zegt Reijneveld. 'Op gronden met hogere PFAS-gehaltes zal er waarschijnlijk meer PFAS in het gewas komen en dus ook in de koe en vervolgens ook weer in de mest. Die mest komt weer op het land.'

Ook via drinkwater voor vee uit sloten kan PFAS in de kringloop komen. Overigens stelt de productmanager van Eurofins Agro dat PFAS niet per se slecht zijn voor gewassen. 'Ze groeien er niet minder door.'

Vervuiling van buiten de landbouw

De alarmbellen over PFAS in het milieu gaan steeds harder klinken. De zorgen komen vooral door vervuiling uit bronnen van buiten de landbouw.

Een samenwerking van internationale media bracht vorig jaar aan het licht dat Europa meer dan 17.000 met PFAS vervuilde locaties telt. Daaronder zijn 2.100 dermate vervuild dat ze als gevaarlijk voor de volksgezondheid worden gezien.

Het gaat hierbij vooral om fabrieken waar PFAS worden geproduceerd of verwerkt in teflonproducten, voedselverpakkingen, textiel en auto's. Rond vliegvelden is de vervuiling groot vanwege het gebruik van PFAS-houdend blusschuim waarmee regelmatig wordt geoefend.

Of de opstapeling van PFAS in het milieu een gevaar is voor de bodem, is volgens bodemspecialist Nelis van der Bok van Delphy nog onduidelijk. 'Het is ook niet bekend of PFAS binden met organische stof of andere elementen in de bodem.'

Wel weet Van der Bok dat het problematisch kan zijn bij aanvoer van grond of compost als het bekend is dat er PFAS in zitten. 'Die grond wil je als boer of teler niet ontvangen.'

PFAS zit al in ons voedsel

Het eten van het vlees van hobbykippen zal dan ook meer bijdragen aan de totale blootstelling aan PFAS, legt Brouwer de Koning uit. Net als aan het risico als de gezondheidskundige grenswaarde wordt overschreden.

Uit een RIVM-onderzoek blijkt in eieren tussen de 78 en 241 picogram PFAS-equivalent per gram te zitten. De hobbykipeieren waarbij de alarmbellen afgingen, bevatten 6 tot 10.000 keer deze norm.

In melk werd tussen de 19 en 72 picogram PFAS-equivalent per gram aangetroffen. Varkensleverworst komt tussen de 64 en 221 picogram per gram uit en eenzelfde score werd gevonden bij paté. In sla werd 50 tot 71 picogram PFAS-equivalent per gram gevonden.

Vissoorten

Sommige vissoorten scoren beduidend hoger. Kabeljauw komt in dit onderzoek uit tussen de 1.843 en 2.737 picogram, vissticks tussen de 613 en 1.251 picogram en zalm in blik tussen de 870 en 1.578 PFAS-equivalenten. Opvallend genoeg zitten de niet-ingeblikte varianten, zoals gerookte vis, met een maximum rond de 750 picogram op een lager niveau. Maar dit alles blijft onder de norm.

Of PFAS daadwerkelijk gezondheidseffecten geven, hangt onder andere af van hoeveel mensen ervan binnen krijgen over de tijd, meldt het RIVM. Mensen in Nederland krijgen te veel PFAS binnen via voedsel en drinkwater, concludeerde het onderzoeksinstituut al in 2021. Hierdoor kunnen nadelige effecten op de gezondheid ontstaan.

Van de effecten die PFAS kunnen veroorzaken, worden die op het immuunsysteem als eerste verwacht. Deze kunnen al optreden als mensen over een langere periode kleine hoeveelheden PFAS binnenkrijgen. Bij de huidige blootstelling vanuit voedsel en kraanwater kunnen deze effecten niet worden uitgesloten. Het RIVM adviseert de overheid er daarom voor te zorgen dat mensen minder in contact komen met deze stoffen.