Strategische inzet graan bezorgt boer uitdaging en perspectief

Volgens marktspecialisten als directeur Caroline Emmen van het Comité van Graanhandelaren en graanmakelaar Richard Rolink van V&V Commodities is het niet vreemd dat de export van vooral tarwe zo belangrijk is voor Poetin. 'Met de aanvallen op havens en graansilo's en het niet verlengen van de graandeal maakt hij het lastig voor Oekraïne om te exporteren. Daarmee raakt hij president Volodymyr Zelensky rechtstreeks in zijn portemonnee', zegt Emmen.

Rolink voegt eraan toe dat het in geopolitieke conflicten vaker gebeurt dat voedsel als strategisch wapen wordt ingezet. 'Poetin weet hoe belangrijk brood en spelen zijn. Bovendien profiteerde Rusland aanvankelijk als geen ander van de hoge tarweprijzen. Want ondanks alle Russische vijandelijkheden zijn er altijd landen die vanwege hun voedselvoorziening handel willen of moeten drijven met agressors.'

Ruthger Steenbeek, branchespecialist akkerbouw bij accountantskantoor Countus, stelt vast dat de druk op de voedselzekerheid wereldwijd toeneemt en dat dit proces is versneld door de oorlog. 'Deze levert de landbouw het afgelopen anderhalf jaar in elk geval structureel hogere prijzen op. Naast in eerste instantie tarwe, geldt dit ook voor aardappelen en uien.'

Over het langetermijnperspectief voor akkerbouwers als voedselproducent is Steenbeek overwegend positief. De hogere productprijzen door de oorlog in Oekraïne kunnen boeren volgens hem goed gebruiken om de stijgende kosten te dekken. 'Voor individuele ondernemers is het belangrijk dat ze ook in een volatiele markt hun verdienmodel op orde houden en voldoende kunnen blijven produceren.'

Na de inval van Rusland in Oekraïne was er op de internationale grondstoffenmarkt grote zorg over beschikbaarheid van tarwe, mais en bijvoorbeeld ook zonnebloemolie. Voor tarwe geldt dat beide landen goed zijn voor zo'n 30 procent van de wereldwijde export.

De noteringen voor maaltarwe op de termijnmarkt voor granen bij de Matif in Parijs stegen na de inval in februari 2022 in drie maanden tijd naar maximaal 430 euro per ton. Dat is het hoogste prijsniveau voor tarwe sinds de jaren vijftig van de vorige eeuw.

'De ongekende prijspieken zijn het gevolg van de ontwrichting van de graanhandel door de oorlogshandelingen. Poetin weet dat de verkoop van graan enorm belangrijk is voor de economie van Oekraïne. De frustratie van de export is dan ook heel bewust ingezet', constateert Emmen.

Transportproblemen zorgden volgens Emmen voor onzekerheid over de beschikbaarheid van granen. 'De reactie van de markt was veel extremer dan tijdens de coronacrisis. Dat komt doordat vooral landen uit het Midden-Oosten en Noord-Afrika voor de humane consumptie direct afhankelijk zijn van tarwe uit Rusland en Oekraïne.'

Graanmakelaar Rolink stelt dat er op de internationale markt na het uitbreken van de oorlog vooral paniek was bij kopers die bang waren dat de complete tarwevoorraden uit Oekraïne verloren zouden gaan. 'Daar is alleen nooit sprake van geweest. Het meeste graan was er nog. Het echte probleem bleek de ernstige verstoring van de logistiek. Op basis van de kille voorraadcijfers was er geen reden voor paniek. Maar de emoties namen de overhand, zoals wel vaker gebeurt op de grondstoffenmarkt.'

Ongekende hoogte

Rolink betwijfelt of er daadwerkelijk tarwevrachten zijn verkocht voor prijzen boven de 400 euro per ton. Het waren volgens hem uiteindelijk vooral biedingen en speculaties die de prijs tot ongekende hoogte dreven. 'Zelfs voor meer dan 350 euro heeft niet veel handel plaatsgevonden. Ik schat dat deze hoge prijzen betaald zijn voor hooguit 5 procent van het totale verkoopvolume.'

Nadat de graandeal was afgesloten, daalden de noteringen geleidelijk naar een niveau van eerst 300 euro. Nu varieert de prijs tussen de 220 en 240 euro per ton. De graandeal betrof afspraken voor een bepaalde tijd, vaak drie maanden, tussen Rusland en Oekraïne over de veilige transport van graan via de Zwarte Zee. De onderhandelingen hierover en over de tussentijdse verlengingen vonden steeds plaats op initiatief van de Verenigde Naties en Turkije.

Het huidige niveau van de tarwenoteringen verbaast Rolink niet, ondanks het feit dat het Amerikaanse landbouwministerie USDA de theoretische eindvoorraden inmiddels berekent op iets meer dan 258 miljoen ton tarwe per 1 juli 2024. Dit is de laagste hoeveelheid van de afgelopen zeven seizoenen en goed voor minder dan zeventien weken aan consumptie voor de hele wereldbevolking.

Daarmee is de voorraad een stuk krapper dan anderhalf jaar geleden, toen de eerste Russische troepen in Oost-Oekraïne de grens overtrokken.

Alternatieve routes

Door alle obstakels en obstructies van Poetin heeft de Oekraïense overheid zich sinds het uitbreken van de oorlog toegelegd op alternatieve exportroutes vinden voor granen en andere voedingsmiddelen.

Cijfers van het landbouwministerie van Oekraïne laten zien dat in 2021 nog 90 tot 95 procent van het graan werd verscheept vanuit havens aan de Zwarte Zee. In de loop van 2022 was het aandeel zeetransport hooguit nog 55 procent. De rest van het graan wordt inmiddels geëxporteerd via de Donauroute (25 procent), spoorwegen (15 procent) en over de weg (5 procent).

Verder blijkt uit Oekraïense statistieken dat door de oorlogsactiviteiten de tarweoogst in de periode van 2021 tot en met 2023 is afgenomen van 32,1 miljoen ton naar 16,7 miljoen ton. Het verlies aan productie wordt voor een deel toegeschreven aan de regio Cherson, waar het de afgelopen twee jaar nauwelijks mogelijk was gewassen te telen of oogsten.

De lagere productiecijfers worden deels bevestigd door de prognoses van USDA, al zijn de Amerikaanse analisten minder pessimistisch over de productiedaling. Zijn gaan voor dit seizoen uit van een tarweoogst van 22,5 miljoen ton voor de Oekraïense graantelers.

De huidige tarwemarkt lijkt de gevolgen van de oorlog in Oekraïne te hebben verwerkt. Dat geldt ook voor de onzekerheid over het wel of niet opnieuw afsluiten van een graandeal.

Geen nieuwe overeenkomst

Internationaal beleidsspecialist Klaas Johan Osinga van LTO Nederland verwacht niet dat Zelensky nog de behoefte voelt zijn handtekening te zetten onder een nieuwe overeenkomst. Volgens Osinga zorgt het alleen maar voor extra onzekerheid en dat speelt Poetin in de kaart. 'Bovendien lijkt het erop dat Oekraïne militair weer zo sterk is dat het lukt om op eigen kracht meer graan via de Zwarte Zee te exporteren.'

Het prijsniveau voor tarwe van de laatste paar maanden wil Rolink nog niet laag noemen. Hij wijst erop dat op de wereldmarkt de prijzen nu 20 tot 30 procent hoger zijn dan in 2020 en 2021, voor het uitbreken van de oorlog. 'Zeker in Europa is het niet ondenkbaar dat de prijzen nog iets verder dalen. Het graan vanuit Oekraïne dat via alternatieve routes de grens overgaat, blijft voor een deel in Europa hangen. Dat is ongunstig voor de concurrentiepositie van de EU-lidstaten.'

Osinga bevestigt het beeld voor de Europese markt. Hij legt uit dat dit ook de verklaring is voor de weerstand die de aanvoer van tarwe uit Oekraïne oproept in landen als Polen en Roemenië. De wereldmarkt heeft te maken met een hoog aanbod van goedkope tarwe uit Rusland. Naast de EU ondervinden vooral de Amerikaanse tarwe-exporteurs daarvan de negatieve gevolgen.

Met een marktaandeel van 25 procent in de internationale handel is Rusland in enkele jaren tijd uitgegroeid tot veruit de grootste tarwe-exporteur wereldwijd.

Voor de akkerbouw in Europa, en daarmee ook voor de Nederlandse akkerbouwers, heeft het conflict in Oekraïne ervoor gezorgd dat naast tarwe de prijzen voor veel gewassen structureel hoger zijn. Branchespecialist Ruthger Steenbeek van Countus stelt dat markten in korte tijd zijn veranderd van aanbod- naar vraaggestuurd. Hij noemt daarbij de aardappel- en uienmarkt als voorbeelden.

Met de neus op de feiten

De oorlog tussen Rusland en Oekraïne bewijst opnieuw het belang van voedselzekerheid en ook dat de beschikbaarheid van voldoende voedsel niet vanzelfsprekendheid is, stelt Steenbeek. 'Deze oorlog drukt ons met de neus op de feiten. Naast de klimaatverandering en toenemende milieu-eisen, hebben geopolitieke conflicten grote invloed op de verdeling van voedsel wereldwijd.'

Akkerbouwers ontvangen weliswaar betere prijzen voor hun producten, ze moeten volgens Steenbeek ook leren omgaan met een minder stabiele markt. 'Het perspectief voor voedselproducenten lijkt al met al positief. Onze focus op bedrijfsniveau moet liggen bij een beter risicomanagement. Financieel is dat nodig om het verdienmodel op orde te houden. En in de teelt om voldoende te blijven produceren, ook als de eisen strenger worden en de groeiomstandigheden uitdagender.'