'Kijk als boer om je heen, er is meer dan alleen koeien'

Het is stil in de voormalige ligboxenstal van Jan Versluis in Meerkerk. Geen rammelende voerhekken, blèrende koeien of andere kenmerkende stalgeluiden. 'Nee, ik heb er geen hartzeer van als ik door de stal loop', zegt hij. 'Er is meer dan alleen koeien. Toen ik nog melkveehouder was, werkte ik ook buiten de deur. Ik vond het belangrijk om van mijn erf af te komen.'

Dat de Utrechter altijd al verder keek dan alleen zijn eigen bedrijf, werpt nu zijn vruchten af. 'Je staat sneller open voor nieuwe kansen binnen je bedrijf, is mijn ervaring. Mijn kinderen willen hun brood niet verdienen met koeien, dus ik had eerst geen opvolger. Nu ik mij richt op de teelt van vezelgewassen, sluit ik niet uit dat mijn kinderen alsnog verder willen met het bedrijf', legt Versluis uit. 'Zij zien hier toekomst in en denken nu volop mee.'

De ondernemer stopte in 2010 met koeien melken en verzorgde vanaf dat jaar tot en met het voorjaar van 2022 de jongveeopfok van een collega-boer. Melkkoeien zijn dus al jaren niet meer te vinden op het bedrijf. Versluis raakte dertien jaar geleden betrokken bij de oprichting van zuivelfabriek De Graafstroom, onderdeel van DeltaMilk. Dat gaf zoveel werkdruk dat het lastig was dit bestuurswerk te combineren met het melkveebedrijf.

Nadat anderhalf jaar geleden het laatste koppel jongvee het bedrijf had verlaten, zaaide Versluis het vezelgewas zonnekroon in. 'Hoe ik op dat idee kwam? Het was een redelijk impulsieve beslissing', erkent hij.

'Ik las een artikel over een ondernemer die experimenteerde met zonnekroon en daar goede ervaringen mee had. Het gewas sprak mij meteen aan: enerzijds omdat het een blijvend gewas is, anderzijds vanwege de afzetmogelijkheden als biobased bouwmateriaal. In Noord-Nederland wordt al jarenlang succesvol vezelhennep geteeld. Dan moet het hier ook lukken om een vezelgewas te telen.'

Versluis koos voor zonnekroon, wat qua bloem wel iets weg heeft van de zonnebloem. 'We boeren in dit gedeelte van het Groene Hart op klei-op-veengrond. Als ik een gewas zou kiezen dat ieder jaar opnieuw moet worden ingezaaid, versterk ik nog meer de bodemdaling. Maar met zonnekroon kun je minstens twintig jaar vooruit.'

Een ander voordeel van het vezelgewas is volgens de ondernemer dat het er drie jaar over doet om de maximale opbrengst te bereiken. 'Dat biedt mij de kans om me eerst goed te verdiepen in de teelt en de afzetkansen. Voor snelle opschaling door andere bedrijven is drie jaar juist een nadeel. De aanbouw vraagt een serieuze investering en je draait eerst weinig omzet. Ik zou graag zien dat de overheid de eerste jaren financieel ondersteunt. Gebruik een deel van de gereserveerde uitkoopgelden om een gedeeltelijke transitie van veeteelt naar vezelteelt mogelijk te maken.'

In het eerste jaar wordt de zonnekroon niet groter dan een krop sla en gaat de meeste energie naar de opbouw van het wortelstelsel. Versluis: 'In het tweede jaar wordt het gewas 1,5 tot 2 meter hoog. In het derde jaar reikt het tot 3 meter.' Hij zaaide het gewas vorig jaar tegelijkertijd met mais in de rij. 'Het idee is dat je hierdoor weinig onkruiddruk hebt, maar dat valt tegen.'

Veel onkruid

Bij de bezichtiging van het perceel half augustus, richting het einde van het tweede groeiseizoen, is te zien dat de zonnekroon het onkruid nog maar net de baas is. 'Van een afstandje ziet het er mooi uit. Maar als je erin loopt, is zie je veel onkruid', zegt Versluis. Volgens hem had de zonnekroon vorig jaar in ieder geval geen last van de mais, omdat de groei vooral in het wortelstelsel zat.

Toch is Versluis positief over de zonnekroonteelt. 'Het wortelt tot 2 meter diep en is uitstekend voor de bodemstructuur. De wortels zijn watervasthoudend en vertragen daarmee de bodemdaling en waterafvoer. De plant slaat zowel in de bodem als in het gewas veel CO2 op die behouden blijft als het gewas in bouwmateriaal wordt verwerkt', somt hij op.

Geen gewasbescherming

Voor de teelt heeft zonnekroon geen kunstmest en gewasbescherming nodig. 'Na de voorjaarsbemesting met dierlijke mest hoef je tot aan de oogst in september geen landwerk meer te verrichten. Een ideaal gewas voor de luie boer dus', grapt Versluis.

Als oud-veehouder heeft de ondernemer veel kennis paraat over gras en koeien, maar minder over vezelgewassen. Die haalt hij nu vandaan bij bedrijven die al langer ervaring hebben met vezelteelten.

Ook spart Versluis met een zaadfirma die al vier jaar zonnekroon beproeft. De zonnekroonoogst gaat bij Versluis dit jaar en mogelijk ook volgend jaar weg voor onderzoek.

Voor de oogsten daarna ziet de ondernemer het voor zich om de teelt en afzet van vezelgewassen regionaal te organiseren. 'Als je het coöperatief oppakt, heb je een sterkere marktpositie en kun je samen investeren in mechanisatie en productontwikkeling. Verder is het van belang te voorkomen dat de boer als sluitpost fungeert. Het moet een goed rendement opleveren en concurrerend zijn met andere gewassen.'

Hoewel er geen concrete areaalcijfers van zonnekroon in Nederland zijn, is het bekend dat er niet veel van staat. Versluis begrijpt dat. 'Wij zijn financieel niet meer van het bedrijf afhankelijk en kunnen daarom gerust experimenteren. Maar dat geldt natuurlijk niet voor iedereen die wat anders wil proberen.' De teler onderschrijft dat de sector voor een transitie staat, als die niet al gaande is.

'Het model van alsmaar blijven groeien als bedrijf is niet volhoudbaar', constateert Versluis. 'Onder collega-boeren merk ik dat er best veel bereidheid is om te veranderen of extensiveren, maar dat komt niet op gang.' Volgens hem komt dat omdat het bij boeren ontbreekt aan een duidelijk perspectief.

'Boeren willen weten waar ze aan toe zijn. Het wordt tijd dat de overheid knopen doorhakt en aangeeft waar het met de agrarische sector naartoe wil. Dan komt er beleid waar niet iedereen blij mee is, maar dan is er wel duidelijkheid en kunnen boeren verder.'

Uitkoopregelingen

Volgens Versluis houdt de overheid zich nu te veel vast aan uitkoopregelingen. 'Je moet boeren niet uitkopen, maar perspectief bieden voor wat anders', stelt hij. 'Al zouden ze al voor 10 tot 20 procent overschakelen op bijvoorbeeld vezelteelten, dan hoef je ze niet uit te kopen, kunnen ze extensiveren en krijgen ze de kans om in hun eigen omgeving te blijven boeren. Daarbij geeft boeren uitkopen een kaalslag op het platteland. Dat heeft nadelige gevolgen voor de lokale economische en sociale binding.'

Versluis vindt verder dat als je als agrarisch ondernemer je bedrijfsvoering verandert, je goed moet kijken naar wat past in de omgeving en wat de samenleving ervan vindt. 'Je ziet dat de samenleving zich steeds meer gaat 'bemoeien' met de sector en daar een mening over heeft. Dat houd je niet tegen. Dan kan je bedrijfsmodel zo goed werken, maar we moeten als sector zien dat we voldoende draagvlak houden.'

Versluis zit nu ruim een jaar in transitie en heeft tot dusver geen spijt van zijn beslissing. 'Het is voor mij een mooie manier om mijn werkzame leven af te bouwen en mee te werken aan een agrarische toekomst voor de volgende generatie. Voordeel is dat ik op deze manier nog steeds boer ben en contact houd met collega's in de sector.'