'Eigen merk cruciaal voor het slagen van regionale ketens'

Waarom telen boeren graag koolzaad? 'Het is een van de mooiste en duurzaamste gewassen die in Nederland groeit', stelt Erik Schieven, voorzitter van Coöperatieve Koolzaadvereniging Oost-Nederland U.A. (Colzaco). 'Koolzaad is een diepwortelend gewas, goed voor de bodemstructuur en biodiversiteit, heeft weinig last van droogte en is aangemerkt als rustgewas', legt hij uit.

Toch werd er in Nederland in 2022 op slechts 1.600 hectare koolzaad verbouwd, blijkt uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek. Tien jaar daarvoor besloeg de oppervlakte nog ruim 2.100 hectare. De terugval lijkt vooral te komen doordat het gewas lastig is in te passen in een regulier akkerbouwplan.

Brancheorganisatie (BO) Akkerbouw beschrijft in de perspectiefnota 'Ruimte voor de Nieuwe Akker' zeven richtingen voor het perspectief van de Nederlandse akkerbouw. In een toelichting hierop gaf directeur André Hoogendijk onlangs in Nieuwe Oogst aan voorstander te zijn in het vormen van regionale coöperaties, bijvoorbeeld voor eiwitgewassen.

'Ketens waarin we samen een meerwaarde creëren. Alles wat wordt verdiend, blijft in de keten en komt vervolgens voor een belangrijk deel terug op het boerenerf. Dat levert meer rendement op voor de sector dan alleen de productie van grondstoffen', zei de BO Akkerbouw-directeur.

Goed voorbeeld

'Boerencoöperatie' Colzaco is een goed voorbeeld van zo'n regionale vereniging die al sinds 2006 de coördinatie van de teelt, verwerking en afzet in eigen handen heeft. Colzaco telt anno 2023 circa 120 leden, waarvan het grootste deel praktiserend akkerbouwer is. Voornamelijk akkerbouwers in Gelderland en Overijssel telen voor de vereniging.

'Het zaad vertrekt na de oogst naar het Duitse Raiffeisen. Deze coöperatie verkoopt het door naar onder meer een oliemolen in Ibbenbüren, een Duitse stad ruim 70 kilometer over de grens ter hoogte van Enschede', zegt Schieven. 'Daar persen ze er olie van en die komt terecht bij Nederlandse supermarkten en in de foodservice. Het product is jaarrond te koop.'

Hectarepremie

Een teler die koolzaad verbouwt voor Colzaco ontvangt een marktconforme prijs. Daarbovenop krijgen akkerbouwers die al langer lid zijn van Colzaco een hectarepremie. De hoogte van dit bedrag wordt vastgesteld tijdens de jaarlijkse ledenvergadering en hangt af van de winst die de besloten vennootschap (bv) als extra poot naast de coöperatie maakt. Voor het afgelopen oogstjaar kregen koolzaadtelers een premie van 200 euro per hectare uitgekeerd.

Schieven: 'Een deel van die winst sluizen we terug aan leden en komt dus weer terecht op het boerenerf. Deze systematiek zorgt er mede voor dat aangesloten boeren trots zijn op hun product. Ook zijn ze trots om hun product later aan te treffen in de lokale supermarkt of andere winkels.'

Beloond op kwaliteit

Verder wordt een Colzaco-teler beloond op kwaliteit. 'Hoe hoger het oliegehalte, hoe beter je krijgt betaald.' Het saldo van koolzaad is uiteindelijk vergelijkbaar met dat van tarwe. 'De kilo-opbrengst is ongeveer de helft, maar de prijs is twee keer zo hoog', meldt Schieven.

Voorgangers van Schieven, die nu zo'n zes jaar is betrokken bij de coöperatie, zorgden ervoor dat Colzaco met regionale koolzaadolie voor supermarkten een aantrekkelijke klant werd. 'Supermarkten en kopers vinden ons verhaal mooi. We bieden jaarrond een gezond en regionaal product. Voldoende schaalgrootte, betrouwbaarheid en afnamezekerheid is voor supermarkten belangrijk. Anders kom je daar niet terecht.'

Beeldvorming

Volgens de voorzitter zit echter de mindset van consumenten de verkoop van koolzaadolie in de weg. 'Dat is ons grootste probleem. Consumenten grijpen nog altijd eerder naar olijfolie, terwijl koolzaadolie in alle opzichten een goede vervanger is. Dat zit hem in de beeldvorming en bekendheid. Mensen associëren olijfolie aan mooi weer en is als product an sich bekender', legt Schieven uit.

'Dat terwijl de smaak van koolzaadolie dankzij de koude persing beter en puurder blijft. Koude persing is het proces waarbij olie wordt gewonnen en gescheiden van zaden bij een temperatuur die niet hoger komt dan 40 graden. Ook kost koude persing een stuk minder energie dan raffinage of extractie', weet de Colzaco-voorman.

Het feit dat de koolzaadolie van Colzaco-telers in vrijwel iedere Nederlandse supermarkt is te verkrijgen, is volgens Schieven ook toe te schrijven aan het hanteren van één eigen merk als coöperatie. Colzaco verhandelt de olie onder de naam 'Brassica'. 'Een eigen merk is cruciaal voor het slagen van een regionale keten. Wanneer je als coöperatie geen eigen merk hebt van je product, dan ben je inwisselbaar. Bij het opzetten van een keten moet je er direct een merk aan hangen en deze ook niet zomaar weggeven.'

Overigens hanteerde Colzaco aanvankelijk twee merken. 'Hollands Goud' voor supermarkten en het huidige merk 'Brassica' voor de groothandel. Maar daar is de coöperatie op teruggekomen. Schieven: 'Dat werkte niet, het werd te verwarrend. Waar komt het nou vandaan? Unilever of Colzaco?'

Biobrandstof

Minister Rob Jetten van Klimaat en Energie kondigde in april aan te willen verplichten duurdere biobrandstof te mengen met gewone brandstoffen. Hierdoor zal mogelijk de vraag naar plantaardige oliën zoals koolzaadolie groeien.

Toch verwacht Schieven niet dat hierdoor de koolzaadteelt in Nederland een zetje krijgt. 'Daar is geen ruimte voor en de grond is veel te duur. Bovendien levert het financieel te weinig op als een boer enkel voor deze bestemming koolzaad teelt.' De koolzaadkoek die overblijft na de koude persing gaat weg als veevoer naar Duitse boeren. Het stro blijft achter op het land of kan worden benut als dierstrooisel in stallen.

Schieven rekent er ook niet op dat het areaal koolzaad door andere factoren in Nederland hard groeit. 'Koolzaad is vooral geschikt voor akkerbouwers die willen en kunnen extensiveren. Vanwege het ongelukkige zaaimoment is het gewas lastig in te passen in een traditioneel bouwplan', zegt hij.

Zaaitijdstip

Het zaaitijdstip van winterkoolzaad ligt tussen half augustus en half september. 'Dan staan de meeste gewassen nog op het land, behalve graan. Maar een rustgewas na een rustgewas is financieel minder aantrekkelijk. Zelfs na vroege aardappelen wordt het spannend of het koolzaad op tijd de grond in kan.

'Na mais wordt ook lastig', vervolgt Schieven. 'Verder is koolzaad in een bouwplan met suikerbieten niet aan te raden: beide gewassen vermeerderen het bietencystenaaltje.' Een alternatief is zomerkoolzaad, de variant die je in het voorjaar kunt zaaien. Dat raadt de Colzaco-voorzitter echter niet aan. 'Waar je met winterkoolzaad een opbrengstpotentieel van 5 ton per hectare hebt, blijf je met zomerkoolzaad steken op 3 ton per hectare.'

Colzaco streeft als coöperatie niet per se naar areaaluitbreiding. Schieven: 'Wij redeneren andersom: iedere akkerbouwer is welkom als ze voor ons koolzaad willen telen en trouw aan de vereniging willen zijn.'

Het Colzaco-bestuur vergadert een aantal keer per jaar en organiseert jaarlijks een algemene ledenvergadering voor haar 120 leden. 'Met zes bestuurders, een administratief medewerker en een samenwerking met een marketingbureau kunnen wij het goed aan', zegt Schieven, die naast voorzitter ook secretaris is. 'Ik schat dat ik gemiddeld anderhalve dag per week nodig heb om het werk voor de coöperatie en de bv rond te krijgen. In het voorjaar en rond de oogst ben ik drukker. Zo plan ik bijvoorbeeld de inname van de oogst. Transport regelt de boer zelf.'

Schieven denkt zeker dat dergelijke korte en regionale ketens ook kansen biedt voor andere teelten, zoals eiwitgewassen. 'Hiervoor heb je wel een club van boeren nodig die de neus in dezelfde richting hebben staan. Bij het in gang zetten van een coöperatie is het vooral belangrijk te focussen op één product met een eigen merknaam. 'A-merken staan in supermarkten onder druk. Leg als coöperatie de focus op één product met een eigen naam. Het moet duidelijk zijn dat het product komt van de boeren die het telen, in plaats van het onder het label van de supermarkt te verkopen', besluit Schieven.